„ომის საწარმოებლად, პირველ რიგში ფული გჭირდებათ; მეორე რიგშიც, ფული და მესამე რიგშიც, ფული.“
რაიმონდო მონტეკუკოლი
ომი ძვირი სიამოვნებაა, საქმიანობა რომელიც პირველ რიგში ქვეყნის ეკონომიკურ და ფინანსურ მდგომარეობაზე მოქმედებს. ხანგრძლივი ომი კი, ორმაგი ეკონომიკური რისკების მომტანია, განსაკუთრებით ისეთ შემთხვევაში, როდესაც რუსეთისა და უკრაინის შესაძლებლობების მქონე ქვეყნების ეკონომიკაზე ვსაუბრობთ.
რუსეთის უკრაინაში შეჭრის შემდგომ მსჯელობის ერთ-ერთ მთავარ საკითხად საერთაშორისო სანქციების დაწესება აქცია და მათი გავლენა რუსეთის ომის წარმოების საშუალებებზე. მოლოდინები ოპტიმისტური იყო და რეალური შედეგებიც მნიშვნელოვანი, თუმცა ეს არ აღმოჩნდა საკმარისი იმისთვის რომ შექმნილ ეკონომიკურ და ფინანსურ სიტუაციას რუსეთის გრძელვადიანი ომის წარმოების შესაძლებლობა მოესპო. 2024 წელს რუსეთი მნიშვნელოვანი ეკონომიკური ზრდის პირობებში ხვდება, რომელიც პირდაპირ უკავშირდება ომის საჭიროებებისა და მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებას. არსებული შედეგები ერთი შეხედვით შთამბეჭდავია, თუმცა რუსეთის ეკონომიკისთვის დიდი ალბათობით მომავალში მნიშვნელოვანი სტრუქტურული პრობლემების სათავე გახდება.
მიმდინარე ომის მოთხოვნების დასაკმაყოფილებლად რეკორდული სახელმწიფო ხარჯების წყალობით, რუსეთის ეკონომიკა გლობალურ ეკონომიკაზე სწრაფად გაიზრდება 2023 წელს. მაშინ როცა IMF-ის პროგნოზით ეს უკანასკნელი სამი პროცენტით გაიზრდება, პირველს რუსეთის მთავრობა 3,5 პროცენტით წინასწარმეტყველებს. როდესაც ზუსტი მაჩვენებლები გამოჩნდება, 2023 წელს რუსეთის ეკონომიკური ზრდა სავარაუდოდ სამ პროცენტს გადააჭარბებს და პუტინი უდავოდ დაიკვეხნის ამით გაზაფხულის საპრეზიდენტო არჩევნების წინა გამოსვლებში.
თუმცა რუსეთის არჩევნების წინ, პუტინმა ნაკლებად სავარაუდოა, ახსენოს რომ რუსეთის ეკონომიკური ზრდის მესამედზე მეტი ომით არის განპირობებული. თავდაცვასთან დაკავშირებული მრეწველობა ლოკომოტივია ორნიშნა ზრდის ტემპებით. სამოქალაქო ინდუსტრიები, რომლებიც ასევე მონაწილეობენ ფრონტის ხაზის პროდუქტების წარმოებაში, როგორიცაა ფეხსაცმელი, ტანსაცმელი და მედიკამენტები, მას ოდნავ ჩამორჩებიან. რუსეთის 2023 წლის "ნათელი ეკონომიკური ლანდშაფტი" მალავს სახიფათო ტენდენციას მოკლევადიანი მოგების მიღწევის მიზნით. მაშინაც კი, თუ მოსკოვის ფინანსურმა ხელმძღვანელობამ მოახერხა ეკონომიკის "გაცივება" 2024 წლის ბოლომდე, ომით გამოწვეული ძირითადი პრობლემები გარდაუვალია. ეს მოიცავს უკმაყოფილებას არასაკმარისად დაფინანსებული საზოგადოებრივი ჯანდაცვის გამო, ინსტრუმენტებისა და აღჭურვილობის მზარდი დეფიციტს სანქციების გამკაცრების რეჟიმის გამო და ძირითადი სექტორული დისბალანსით, რომლებიც გამოწვეულია დიდი ინვესტიციებით თავდაცვის ინდუსტრიაში. მომავალი თაობები მძიმე ფასს გადაიხდიან ამჟამინდელ მდგომარეობაზე, თუმცა ამ დროისთვის კრემლს ეს ბუნებრივია ნაკლებად ადარდებს, ვინაიდან იგი 2024 წელს ომზე დახარჯავს მშპ-ს 6% (რვა პროცენტზე მეტს, ერ. უსაფრთხოებაზე დახარჯული ხარჯებით ჯამში).
რუსეთის პოსტსაბჭოთა ისტორიაში პირველად, სამხედრო ხარჯებმა გადაწონა სოციალური ხარჯები - ამჟამად მშპ-ს 5%-ზე ნაკლებია. მილიტარიზებული ეკონომიკისკენ მიმავალი გზა საფრთხეს უქმნის სოციალურ და განვითარების საჭიროებებს. უკრაინის ოთხმა ანექსირებულმა რეგიონმა უკვე მიიღო 18 მილიარდი დოლარის ექვივალენტი, ხოლო 2024 წელს, სავარაუდოდ, ფედერალური ბიუჯეტიდან რეგიონულ ბიუჯეტში გადაირიცხება თითქმის 5 მილიარდი დოლარი. რუსეთის არც ერთი რეგიონი არ იღებს ამ დონის ინვესტიციას, რაც მხოლოდ ზრდის რეგიონთაშორის უთანასწორობას.
სამხედრო სექტორი იღებს არაპროპორციულად მაღალ სამთავრობო ხარჯებს და ის ასევე ართმევს მუშა ხელს სამოქალაქო სექტორს, რაც იწვევს რუსეთში უმუშევრობის არანორმალურად დაბალ დონეს, რომელიც 2,9 პროცენტამდე დავიდა. ომამდე რუსეთში უმუშევრობის დონე, როგორც წესი, დაახლოებით 4-5%-მდე იყო. ამასთან, სამხედრო და საჯარო სექტორში ამჟამად 850 000-ით მეტი ადამიანია დასაქმებული, ვიდრე 2022–23 წლების ბოლოს. უკრაინაში შეჭრამ ასევე აიძულა დაახლოებით 500 000 რუსი ემიგრაციაში წასულიყო 2022 წელს, რამაც გამოიწვია კვალიფიციური სპეციალისტებისა და მუშაკების დეფიციტი.
იმავდროულად, ცხოვრების დონე გაიზარდა მთელ რუსეთში და სიღარიბის ზღვარს მიღმა მცხოვრები რუსების პროცენტი შემცირდა 9.8 %-მდე, რაც ყველაზე დაბალი მაჩვენებელია 1992 წლის შემდეგ. ბუნებრივია, არის რეგიონალური ვარიაციები და ტერიტორიები, რომლებმაც საბრძოლველად გაგზავნეს თავიანთი მამაკაცების მნიშვნელოვანი რაოდენობა უკრაინაში. მაგალითად ალტაის რესპუბლიკაში, ბურიატიაში, ჩეჩნეთსა და დაღესტანში - დაბალშემოსავლიან ჯგუფებში შემოსავლის ყველაზე სწრაფი ზრდა დაფიქსირდა. მოსალოდნელია, რომ კეთილდღეობის ეს შედარებითი ზრდა გაგრძელდება, რადგან მოსკოვი აფინანსებს დაღუპულთა და დაჭრილთა ოჯახებს.
რუსეთის ომის ეკონომიკამ ასევე შეიტანა ცვლილებები რუსული საშუალო კლასის შემადგენლობაში, რომელიც ტრადიციულად განათლებული სპეციალისტებისგან, ბიზნესმენებისა და IT პროფესიონალებისგან შედგება. საშუალო კლასის რუსები სულ უფრო და უფრო ხდებიან ჯარისკაცები და პოლიციელები და, შესაბამისად, სახელმწიფოზე დამოკიდებულები. ეს ცვლილება განპირობებულია ომის მობილიზებით და ძალოვანი სტრუქტურების, განსაკუთრებით ფედერალური უსაფრთხოების სამსახურის გაფართოებით. ეს ცვლილება ეკონომიკურ რისკებს შეიცავს, რადგან ის ავალდებულებს მთავრობას გააგრძელოს ძვირადღირებული საბიუჯეტო გადახდები ამ ჯგუფებისთვის საბიუჯეტო გამოწვევების შემთხვევაშიც კი. ეს გადასახადები ეკონომიკური დროის ბომბია: მაღალი ხელფასის შემცირება უკიდურესად რთულია და ამის გაკეთება პუტინის მმართველობის მთავარი საყრდენის - არმიისა და უსაფრთხოების ძალებისთვის არ იქნება მომავალში გამოსავალი.
მხოლოდ სტაბილურ ეკონომიკას, რომელიც უპირატესობას ანიჭებს პროგნოზირებადი მაკროეკონომიკური პირობების შენარჩუნებას, შეუძლია საიმედოდ დააფინანსოს რუსეთის ომი და შეინარჩუნოს გადასახადები მოსახლეობისთვის არსებულ დონეზე. ომზე მზარდი ხარჯები და სუბსიდირებული სესხები ხალხისა და ბიზნესისთვის ძირს უთხრის ამ სტაბილურობას. მოსკოვი განსაკუთრებით აქტიური იყო ამ სესხების გაცემაში და 2023 წლის 1 ნოემბრის მდგომარეობით მათი ჯამური ღირებულება $130 მილიარდზე მეტია. ეს არის რუსეთის საბანკო სისტემის სასესხო პორტფელის დაახლოებით 14% და მთლიანი შიდა პროდუქტის 7%. იპოთეკური დაკრედიტების სექტორი არის განსაკუთრებული ვალდებულება, რადგან ის ახლა განპირობებულია შეღავათიანი სესხების პროგრამებით, რომლებიც შეადგენენ ახალი იპოთეკური სესხების 70%-ს. ეს სესხები ყველაზე მოთხოვნადია მოსკოვსა და სანკტ-პეტერბურგის საშუალო ფენაში, ისევე როგორც კრასნოდარის მხარეში.
მას შემდეგ, რაც რუსეთის ეკონომიკა უფრო მეტად ორიენტირებულია ომზე, რუსები ასევე გახდნენ არასტაბილურად დამოკიდებული ომთან დაკავშირებულ გადახდებზე. მთავრობა უარს ამბობს სუბსიდირებული იპოთეკის შემცირებაზე ქონების დეველოპერების ძლიერი ლობის გამო. მიუხედავად იმისა, რომ პირობები ოდნავ გამკაცრდა და წინასწარი გადახდა ხუთი პროცენტით გაიზარდა, პროგრამა შენარჩუნებულია. ცენტრალური ბანკის არგუმენტებს, რომ ეს სესხები ქმნის დამატებით ინფლაციურ ზეწოლას, ამძაფრებს უთანასწორობას და ამახინჯებს ქონების ფასებს, კრემლმა იგნორირება გაუკეთა. ამ სუბსიდირებულ სესხებს იხდის ყველა შემოსავლის კატეგორია, რაც იმას ნიშნავს, რომ მუშათა კლასის გადამხდელები სუბსიდირებენ საშუალო კლასის იპოთეკებს. სესხების 60 პროცენტზე მეტი გაიცემა იმ ადამიანებზე, რომლებიც შემოსავლის ნახევარზე მეტს ხარჯავენ მის დაფარვაზე.
ერთის მხრივ, საერთაშორისო სანქციებმა მოიტანა მოულოდნელი და მომგებიანი ეფექტი რუსეთის იზოლაციით გარე შოკებისგან, მისი მოწყვეტით საერთაშორისო ფინანსურ ბაზრებზე. მაგრამ ომისა და დასავლეთთან ურთიერთობის გაფუჭების გამო მოსკოვი ნავთობზე კიდევ უფრო მეტად დამოკიდებული გახდა, ვიდრე ოდესმე ყოფილა. რუსეთის მთავრობა მუშაობს იმ ვარაუდზე, რომ 2024 წელს მიიღებს 119 მილიარდ დოლარს (მშპ-ს 6,4 პროცენტი) ნავთობისა და გაზის შემოსავლებში, რაც შეადგენს ხაზინის მთლიანი შემოსავლების მესამედზე მეტს. მოსკოვის 2024 წლის ბიუჯეტი ასევე ითვალისწინებს რუსული ნავთობის საშუალო ფასს ბარელზე დაახლოებით 70 დოლარს, ასევე იმას, რომ დასავლეთის ქვეყნები ვერ შეზღუდავენ კრემლის ნავთობისა და გაზის შემოსავლებს. ეს ვარაუდები რუსეთს დაუცველს ხდის ნავთობის ფასების რყევების მიმართ, ისევე როგორც დასავლეთის ქვეყნების მცდელობების წინაშე შეზღუდონ მოსკოვის ექსპორტი.
უნდა აღინიშნოს, რომ ინფლაციაც სწრაფად ხდება პრობლემა. რუსეთში ინფლაციის დონემ უკვე გადააჭარბა 7%-ს, რამაც აიძულა რუსეთის ბანკი შეენარჩუნებინა საპროცენტო განაკვეთი 16 პროცენტზე. მიუხედავად ამ მაღალი საპროცენტო განაკვეთებისა, ბიზნესი და შინამეურნეობები აგრძელებენ სესხის აღებას, რაც მიუთითებს მაღალ ინფლაციურ მოლოდინებზე. ეს ნიშნავს, რომ საკვანძო განაკვეთი მალე არ დაბრუნდება ერთნიშნა ციფრებზე. ამან აიძულა ინდუსტრიული გიგანტები, როგორიცაა ავტოვაზი და რუსეთის რკინიგზაა, მოეძიათ სუბსიდიები თავიანთი კორპორატიული ვალის მომსახურებისთვის. რუსული ენერგეტიკული კომპანია როსნეფტ-ის აღმასრულებელი დირექტორი იგორ სეჩინი უფრო შორს წავიდა და მოუწოდა პუტინს გავლენა მოახდინოს დამოუკიდებელი ცენტრალური ბანკის გადაწყვეტილებებზე. პუტინს ეს ჯერ არ გაუკეთებია. ოლიგარქების, მთავრობისა და პუტინის ეკონომიკური მრჩევლის მაქსიმ ორეშკინის თავდასხმების მიუხედავად, ცენტრალური ბანკის გუბერნატორმა ელვირა ნაბიულინამ შეინარჩუნა დამოუკიდებლობა მონეტარული პოლიტიკის გადაწყვეტილების მიღებისას. კრემლისთვის მაღალი საპროცენტო განაკვეთები წარმოადგენს კრემლის იმიჯის პრობლემას, რაც ძირს უთხრის პუტინის ნარატივს, რომ რუსეთის ეკონომიკა სტაბილურია. ჯანსაღ ეკონომიკას როგორც ცნობილია არ სჭირდება ორნიშნა საპროცენტო განაკვეთი.
რუბლის ღირებულების ცვალებადობა მაკროეკონომიკური არასტაბილურობის კიდევ ერთი მტკიცებულებაა. 2022 წლიდან ის მერყეობდა დოლარზე 50-დან 100 რუბლამდე. ეს დიდ წილად გამოწვეული იყო მოსკოვის მიერ ბიუჯეტირების წესების მიტოვებით, რომლის თანახმადაც იგი ყიდულობდა და ყიდდა უცხოურ ვალუტას ეროვნული სიმდიდრის ფონდიდან ნავთობისა და გაზის შემოსავლების დეფიციტისა და ჭარბი შემოსავლის ასანაზღაურებლად. ეს წესი ხელს უშლიდა ხარჯების გაზრდას, მაგრამ იგი დასრულდა უკრაინაში შეჭრის შემდეგ. მისმა მიტოვებამ რუბლის ღირებულება სავაჭრო ნაკადების წყალობის ამარა დატოვა. დოლარის სამნიშნა გაცვლითი კურსი არა მხოლოდ ზრდის ინფლაციას; ეს იწვევს საზოგადოების შეშფოთებასაც.
ხელისუფლება ვერ მოხსნის რუბლის შესუსტების მთავარ მიზეზს, რაც არის იმპორტზე დამოკიდებულება და ხარჯვითი წილი, თუმცა მათ შეუძლიათ განახორციელონ კონტროლი კაპიტალის ნაკადებზე. მზარდი ფასების წინააღმდეგ საბრძოლველად, მათ ასევე შეუძლიათ შეზღუდონ გარკვეული პროდუქტების ექსპორტი და დააწესონ მძიმე ჯარიმები, რათა საცალო მოვაჭრეებს შეუზღუდონ მოგების მარჟა. ასეთი ნაბიჯები სავარაუდოა, რომ რუბლის რეპუტაციის განადგურებას გამოიწვევს და აიძულებს როგორც ბიზნეს, ისე ოჯახებს დანაზოგების დოლარიზაცია მოახდინონ და გაზრდის კაპიტალის შემდგომ გადინებას. ეკონომისტების შეფასებით, ფასების შეზღუდვა მომავალში გამოიწვევს მსგავსი გადინების პროცესის დაჩქარებას.
როგორც ჩანს, პუტინი გულწრფელად თვლის, რომ რუსეთის იმპერია და საბჭოთა კავშირი დაიშალა ძირითადად ცუდი ფინანსური მენეჯმენტის გამო. თანამედროვე რუსეთის ეკონომიკას პროფესიონალი ტექნოკრატები მართავენ და პუტინი უსმენს მათ მოსაზრებებს. ჯერჯერობით, ვითარება მოკლევადიან პერსპექტივაში სტაბილურად გამოიყურება: იუანისა და ოქროს მარაგის ხელმისაწვდომობა ნიშნავს იმას, რომ მოსკოვმა არ უნდა ინერვიულოს საგარეო ვალის დაფინანსებაზე. შიდა სესხების ღირებულება გაიზარდა და ფისკალური სივრცე შემცირდა, მაგრამ რუსეთის ომამდელი ვალის მშპ-სთან დაბალი თანაფარდობა ნიშნავს, რომ ეს ვალი ნაკლებად სავარაუდოა, რომ მნიშვნელოვანი რისკი იქნება მომდევნო წლებში. მთავრობამ ასევე შეიძლება მიმართოს კაპიტალის შიდა ბაზრებს, რათა უზრუნველყოს სახელმწიფო ხარჯების დაფინანსება, რადგან ისინი დღეს ახდენენ სახელმწიფო ქონების, განსაკუთრებით სამხედრო ინდუსტრიის ნაწილის პრივატიზებას.
მიუხედავად ამისა, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ომი არყევს რუსეთის ეკონომიკური სტაბილურობის საფუძვლებს. მან უკვე დააზარალა მაკროეკონომიკური სტაბილურობისთვის გადამწყვეტი ეკონომიკური პოლიტიკის საყრდენები, მათ შორის ბიუჯეტირების წესი, კაპიტალის ნაკადების თავისუფლება და გარკვეულწილად ცენტრალური ბანკის დამოუკიდებლობა.
ეროვნული ეკონომიკისთვის მიყენებული ჭრილობების უმეტესი ნაწილი ვერ განიკურნება ომისა და სანქციების რეჟიმის დასრულების გარეშე. სტრუქტურული პრობლემები - განსაკუთრებით ნავთობის შემოსავლებზე დამოკიდებულება, უცხოური, ძირითადად ჩინური, იმპორტის გარეშე ცხოვრების უუნარობა და ომის შედეგად გამწვავებული ნეგატიური დემოგრაფიული ტენდენციები - მალე არ გაქრება. ამ პრობლემების გადაჭრას დასჭირდება წლების სტრუქტურული რეფორმები, რომლებიც მოიზიდავს ინვესტიციებს და გააუმჯობესებს ადამიანურ კაპიტალს. მაგრამ კრემლს არ შეუძლია და ზოგჯერ არ სურს ამ ნაბიჯების გადადგმა პუტინის პოლიტიკური კონტროლით გატაცების გამო.
რუსეთის ეკონომიკას იმაზე მეტად ემუქრება საფრთხე, ვიდრე ზრდის სტატისტიკა მიუთითებს და მომავალმა არჩევნებმა შეიძლება გამოიწვიოს შემდგომი საბედისწერო გადაწყვეტილებების პროვოცირება, რამაც შეიძლება გააძლიეროს გრძელვადიანი გამოწვევები, თუ პუტინი გადაწყვეტს იყიდოს ამომრჩეველთა ლოიალობა კენჭისყრის დღემდე კიდევ უფრო მეტი ფულის დახარჯვით.
ეკონომიკის მსგავსი „გადახურება“ - ხშირად რეცესიის წინამორბედი მზარდი საფრთხეა, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ინსტიტუციები, რომლებიც შექმნილია შოკის შესამსუბუქებლად, ან დისფუნქციურია, ან ნადგურდება ომის აუცილებლობისთვის. იმის გამო, რომ ნაკლებად სავარაუდოა ომი მალე დასრულდეს, ფინანსური და ეკონომიკური ხარჯები გაიზრდება და, სავარაუდოდ, რუსეთს რამდენიმე წლის შემდეგ მძიმედ დაუბრუნდება. ამ პროცესებმა შეიძლება დააჩქაროს დიდმა გლობალურმა რეცესიამ, ან ჩინეთის ეკონომიკის შენელებამ რომელიც უკვე ფაქტობრივად სახეზეა, რაც სერიოზულად დააზარალებს რუსეთს საქონლის ექსპორტის შემოსავლებზე მისი დიდი დამოკიდებულების გამო.
რუსეთისათვის მწარე ეკონომიკური ნაბახუსევის აჩრდილი სამომავლოდ დიდია, თუ რაღაც ახალი და მდგრადი რუსული ეკონომიკური მოდელი არ გამოჩნდება, მაგრამ ეს ძალიან ნაკლებად სავარაუდოა. პუტინისთვის ომი ახლა მისი საშინაო და საგარეო პოლიტიკის ორგანიზების პრინციპია. ომის მიტოვება იმის გარეშე, რაც კრემლს შეუძლია განსაზღვროს, როგორც გამარჯვება, შეუძლებელი იქნება. უკრაინის გამო ხანგრძლივი კონფლიქტი არა მხოლოდ აკმაყოფილებს პუტინის გეოპოლიტიკურ ამბიციებს და ხედვას, არამედ გადაიქცევა მისი რეჟიმის გადარჩენის სტრატეგიად. საქმე იმაშია, რომ მისი პოლიტიკური მიზნები ეკონომიკურთან შეუთავსებელია. საბოლოოდ, ადრე თუ გვიან, მას რაღაცის დათმობა მოუწევს.
ამ ყველაფრის ფონზე საუბრები, რომ საერთაშორისო სანქციები რუსეთის ეკონომიკას მალევე ძირს დაანარცხებდა, ან იგი ხანგრძლივი ომის წარმოებას ეკონომიკური მიზეზებით ვერ შეძლებდა აბსოლუტურად არა სწორი აღმოჩნდა. უკრაინაში მიმდინარე ომი კვლავინდებურად ბუნდოვანი პერსპექტივებისა და მოლოდინების ბურუსშია გახვეული, ისევე როგორც რუსეთის ეკონომიკური სტაბილურობის პერსპექტივები.
დღეს რუსეთ-უკრაინის ომი სამხედრო სიბრტყის გარდა, ეკონომიკური გამძლეობის რბოლის რეჟიმშიც მიდის, სადაც არც უკრაინა არის ნაკლები გამოწვევებისა და პრობლემების წინაშე. ამ ყველაფრის ფონზე, კი დასავლეთში რუსეთისა და მისი მომავლის მიმართ ერთიანი სტრატეგიული ხედვის შემუშავება აუცილებელი ამოცანაა უკრაინისა და დემოკრატიულო ბლოკის წარმატებისათვის.
წყაროები:
https://www.foreignaffairs.com/russian-federation/russias-road-economic-ruin
https://www.foreignaffairs.com/russian-federation/putins-unsustainable-spending-spree
https://carnegieendowment.org/politika/91235
https://www.france24.com/en/live-news/20231209-nearly-two-years-into-war-is-russia-s-economy-out-of-the-woods
https://www.nytimes.com/2023/10/09/business/economy/russia-economy-ukraine-war.html