(ზედმეტ) შეხსენებად
თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობათა ისტორიის კალენდარზე ახალი თარიღი - 2022 წლის 24 თებერვალი - გაჩნდა, რომელმაც საბოლოოდ გამიჯნა უსაფრთხოების ძველი, თანამედროვე გამოწვევების დასაძლევად გამოუსადეგარი და არაეფექტიანი სისტემა იმ სისტემისაგან, რომელიც ახლა აღმოცენდება და რამდენადაც ახალია, იმდენადვე ამოუცნობია, მათ შორის, სარგებლიანობისა და ეფექტიანობის კუთხითაც.
ახალ სისტემაზე მსჯელობისას თეორიული სკოლების მთელი სპექტრი ეჯიბრება ერთმანეთს - სტატიკურ-ნორმატივისტულიდან დაწყებული, რეალისტურით დასრულებული. მაშინ, როდესაც ახალი სისტემის განმსაზღვრელად პირველი უკვე კარგად ნაცნობ - „დემოკრატია ავტორიტარიზმის წინააღმდეგ“ - იდეოლოგიურ თეზას მიიჩნევს, მეორე საფუძვლად დეიდეოლოგიზებულ ძალთა ბალანსირებას (გეოპოლიტიკური „კოჰაბიტაციის“ აუცილებელი მინიმუმის გათვალისწინებით) ასახელებს.
როგორი შინაარსისა თუ სიმწვავისაც არ უნდა იყოს წარმოდგენილი თეორიულ-იდეოლოგიური „ჯახი“, უკრაინაში მიმდინარე ომმა ტრანსატლანტიკურ ალიანსს უკან დასახევი არ დაუტოვა ევროპაში საზღვრების რევიზიონიზმის მიმართ თავისი საშუალებების კრიტიკულად გადახედვის კუთხით. მეტიც, ეს ომი იქცა ძლიერ შეხსენებად საკუთრივ ევროპისათვის, რომ „სტრატეგიული ავტონომიის“ იდეასთან ნებისმიერი შეთამაშება ამ ეტაპზე უფრო მაღალფარდოვანი ამბიციაა, ვიდრე რეალისტური ხედვა და რომ ამერიკის შეერთებული შტატები „ბებერი ევროპისათვის“ ჯერაც უსაფრთხოების გარანტის (პატრონის) როლს ასრულებს. თუმცა ასევე არანაკლებ მნიშვნელოვანია, რომ სსრკ-ს დაშლის შემდეგ, აგერ უკვე სამი ათწლეულის განმავლობაში, გეოპოლიტიკურ გაურკვევლობაში გამოკიდებული, ამჯერად უკვე რუსეთის ფედერაციის სამეზობლო ქვეყნები (მათ შორის, საქართველო) ამ გეოპოლიტიკური „ნახევარფეხმძიმობის“ დასასრულებლად დასავლეთისაგან დროულად გამოხატულ ცხად პოზიციას ელიან. უკრაინის ომმა სანახევრო, პირობადებულ თუ მხოლოდ ბრჭყვიალა დეკლარაციებით დახუნძლულ მიდგომებს პრაქტიკული შინაარსი საბოლოოდ გამოაცალა და ამგვარი მიდგომების უსარგებლობა ნათლად წარმოაჩინა.
ბოლო ათწლეულების განმავლობაში გეოპოლიტიკურად მოწყვლადი გეოგრაფიებისათვის „დაახლოების გზამკვლევად“ თუ „საინტეგრაციო გზის რუკად“ სახელდებული სქემები თანამედროვეობის ნარცისიზმად გადაიქცა. დადგა დრო საქმით და არა სიტყვით ისეთი თანამშრომლობისა, რომელშიც უფროს-უმცროსად დაყოფას ინტერესთა თანხვედრა ჩაანაცვლებს და რეალურ პარტნიორობას ერთობლივი გამოწვევების სწორი და დროული გააზრება დაედება საფუძვლად. ხოლო, ვინმეს პათეტიკურ „განსაკუთრებულობასა“ თუ „განუმეორებლობას“ პრაგმატული ინტერესების თანწყობა, რაციონალური ფიქრი და ქმედება შეცვლის.
ფაქტია, რომ სამომავლო ეროვნული უსაფრთხოების მოდელირების პროცესში დღემდე არსებულმა წარმოდგენებმა მოსაწყენად სტანდარტულიდან უსარგებლოდ სტანდარტიზებულის ფორმატში გადაინაცვლეს. შედეგად, მსოფლიო ახალი, უსაფრთხოების ექსპერიმენტული გადაწყვეტის ვარიანტებისაკენ დაიძრა, რომელთა კონტურები ამ მომენტისათვის მხოლოდ მკრთალად თუ მოინიშნება. აუცილებლად უნდა აღნიშნოს ისიც, რომ საჭირო ეფექტიანობისა და ქმედითობის მისაღწევად ამ პროცესის მხოლოდ „დემოკრატია ავტორიტარიზმის წინააღმდეგ ბრძოლის“ პრიზმაში გატარება საკმარისი არ იქნება. ხელშესახები რეზულტატის მისაღწევად თანაბრად პრიორიტეტულია არსებული მრავალმხრივი საერთაშორისო მექანიზმების საფუძვლიანი დემონტაჟი და ახლით ჩანაცვლება თუ არა, მათი ძირეული გადაწყობა და რეალური ძალის მქონე - და არა მხოლოდ მორალური ავტორიტეტის - ინსტიტუტებად გარდაქმნა. თანაბრად აღსანიშნია დიდი გაგებით უსაფრთხოებასთან დაკავშირებული, - უთანაბრობისა თუ დისბალანსის აღმოფხვრისაკენ მიმართული ახალი ეკონომიკური აზროვნების დამკვიდრება და დღევანდელი მმართველობის ცერემონიალურ-პროტოკოლური ფორმების შინაარსობრივ თანამედროვე სერვისპროვაიდერებად გადაწყობის საჭიროება.
სამხედრო კონფლიქტი კაცობრიობისათვის არახალია. თუმცა გამოსარჩევია სისტემა შემქმნელი სამხედრო კონფლიქტები, რომლებიც ძალთა ახალ ბალანსსა და ურთიერთობათა სისტემას („წესრიგზე“ დაფუძნებული იქნება ის თუ „უწესრიგობაზე“) გლობალურ მასშტაბში განაპირობებენ. გასული წლის 24 თებერვალს უკრაინაში დაწყებული ომი სწორედ სისტემა შემქმნელი კონფლიქტების კატეგორიას განეკუთვნება. შესაბამისად, მას პირდაპირი გავლენა აქვს როგორც უშუალოდ რეგიონულ, ისე ჩვენს ეროვნულ-სახელმწიფოებრივ განვითარებაზე. ამგვარ განვითარებასთან დაკავშირებული ომის შედეგების სწორად აღქმა და ანალიზი კი საკუთარი მოლოდინის ადეკვატურ გათვლას, რეალისტურ შესაძლებლობებსა და ხელმისაწვდომ რესურსზე მათ დაშენებას მოითხოვს. საკითხის ირგვლივ უკეთ მსჯელობის მიზნით რამდენიმე აუცილებელ გარემოებასა თუ ფაქტზე ამ სტატიაში ვისაუბრებთ.
მხარის არჩევა-არარჩევა: შეუძლებლის შესაძლებლობა?
შექმნილი უწესრიგობა და გლობალურ ძალთა ბალანსში გაურკვევლობა ერთ ასეთ მეტად საჭირბოროტო შეკითხვას წარმოშობს: რამდენად მიზანშეწონილია საერთაშორისო ურთიერთობაში კვლავ ვიხელმძღვანელოთ ორად - შავად და თეთრად დაყოფის ე.წ. ბინარული პრინციპით? რამდენად უნდა გადაიფაროს მიზანშეწონილობა, ვთქვათ, „მორალისა“ თუ „ზნეობრიობის“ მოსაზრებებით? მიზანშეწონილის ნებისმიერი საპირისპირო მიდგომა ხომ არ იქნება ერთგვარი ნარცისიზმი, თავის მოტყუება, ქვეყნისათვის კონკრეტული შედეგის მისაღწევად უსარგებლო და უშედეგო მცდელობა? ეს ის შეკითხვაა, რომელზეც სრულფასოვანი და ობიექტური მსჯელობა მხოლოდ დიდ, გლობალურ სურათზე მიუკერძოებელი დაკვირვებით, პროცესებსა და ტენდენციებზე დეპოლიტიზებულ-დეიდეოლოგიზებული ანალიტიკის გზით არის შესაძლებელი.
არსებული დაპირისპირების პირობებში ერთ-ერთი თვალსაჩინო ტენდენციაა ქვეყნების გარკვეული ჯგუფის მიერ მხარის არჩევის უარყოფა. ამგვარი „მრავალალიანსობა“, გნებავთ, ფორმირებად ახალ წესრიგში ძალთა ბალანსირებაზე მორგება, საშუალო და მცირე ზომის ქვეყნებს გლობალურ პოლუსებთან ურთიერთობის შენარჩუნების (ზოგან კი - აქტიური თანამშრომლობის) შესაძლებლობას აძლევს. ამის მიზეზი არსებითად კი ისაა, რომ მათ არ უწევთ ისეთი არჩევანის გაკეთება, რომელსაც ერთ და კონკრეტულ დაპირისპირებულ მხარესთან სხვა დაპირისპირებული მხარის ინტერესების საზიანოდ დადგომა ჰქვია. მოცემული წესრიგის/უწესრიგობის გათვალისწინებით, გარე ვექტორში ასეთი „ჰეჯირება“ დროის მოკლე და საშუალო მონაკვეთში რისკების მართვასა და საფრთხეების მინიმიზაციას ემსახურება. ცხადია, რომ გეოპოლიტიკური ჰეჯირების გზით მხარის არარჩევის ხაზის გასატარებლად მხოლოდ სურვილი არ კმარა: ამას სათანადო პრინციპულობა, პოლიტიკური უნარები, ხელმძღვანელი გუნდის წევრთა შესატყვისი თვისებები და კომპეტენცია სჭირდება.
აღსანიშნავია, რომ ახალი საერთაშორისო-პოლიტიკური ფორმაციისადმი არაერთაზროვან დამოკიდებულებას მსხვილი მოთამაშეებიც ამჟღავნებენ. ასე მაგალითად, ამერიკის შეერთებული შტატების ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგიის ბოლო ვერსია არამარტო სტრატეგიულ მოკავშირეებსა თუ პარტნიორებთან თანამშრომლობაზე საუბრობს. ნიშანდობლივია, რომ აშშ-ს საგარეო დოქტრინული ხაზი „დემოკრატია-ავტოკრატიის“ ათწლეულების დოგმის საპირისპიროდ, უფრო ღია, შედარებით ინკლუზიური მიდგომისაკენ გადაიხარა. ამას შესაბამისი ახსნაც მოეძებნება: მსოფლიოში გავლენების გადანაწილებისათვის რუსეთთან და განსაკუთრებით კი ჩინეთთან ჭიდილში, იდეოლოგიური კლიშეებით (მხოლოდ!) სამოკავშირეო ალიანსების გამყარება გართულდა. ამდენად, საგარეო ასპარეზზე დროით ნაკარნახებმა პრაგმატიზმმა ვაშინგტონის მიდგომის რაციონალურობაც განაპირობა. ეს კი პრობლემათა მოსაგვარებლად ისტორიულ-კულტურულად და იდეოლოგიურად განსხვავებულ (ზოგჯერ კი მკვეთრად განსხვავებულ) ქვეყნებთან სიტუაციური ალიანსებსა თუ პარტნიორობაში ვლინდება. შედეგად, ახალ სამყაროში პოზიციების განსამტკიცებლად გლობალურ აქტორს დღეს უკვე ურთიერთობათა ახლებურად სტრუქტურირება და მათში სათანადო ინვესტირება ესაჭიროება. დავძენთ იმასაც, რომ ამ ახლებური საგარეო დოქტრინის გამოხატული მცდელობაა რეალიზმის თვალით შეხედოს პოსტ ერთპოლუსიან სამყაროში მიმდინარე პროცესებს. მეტიც, პრაქტიკული სარგებლიანობის მიზნით, ამერიკის შეერთებული შტატები, როგორც ახალი გლობალური სისტემის თანამონაწილე, საკუთარი ინტერესების გასატარებლად მეტად კონკრეტულ ხერხებს მიმართავს, როგორებიც არის: დეკლარირებული იდეოლოგიური სწორხაზოვნებიდან უფრო „ნიუანსური“ პოლიტიკის ქმნაზე გადაწყობა; კონკრეტული ერების კეთილგანწყობის მისაღებად სხვა გლობალურ აქტორებთან მიმართებით გაუთავებელი „დასაჩუქრების“ შეჯიბრებითობაში არშესვლა; სხვა ქვეყნის ინტერესების მხარდაჭერა, მათი უზრუნველყოფა და გათვალისწინება მხოლოდ ნაცვალგების პრინციპით.
რა თქმა უნდა, ე.წ. მრავალ ალიანსობა - რომელიმე მხარეს გამოკვეთილად დადგომის თავიდან არიდება, თითოეული ქვეყნის სპეციფიკიდან გამომდინარე ასევე სპეციფიკურად რეალიზებადი არჩევანია. ამის კარგი მაგალითია ისრაელი, რომელიც აშშ-თან სტრატეგიული მოკავშირეობის თანადროულად, ეკონომიკურ სფეროში მჭიდროდ თანამშრომლობს აშშ-ს მთავარ კონკურენტთან - ჩინეთთან, ხოლო რუსეთთან ტაქტიკური ხასიათის თანამშრომლობა აქვს ახლო აღმოსავლეთში უსაფრთხოების პრობლემატიკის ირგვლივ.
ბუნებრივია ისიც, რომ გლობალური თუ ნებისმიერი სხვა დიდი მოთამაშის საშუალო თუ მცირე ქვეყნის მიმართ დამოკიდებულება უწინარესად პირველის ინტერესს ემსახურება. ეს ტენდენცია კიდევ უფრო აშკარა გახდა ბოლო პერიოდში, სადაც დიდი ქვეყნები „გეოპოლიტიკური ძიძის“ მომაბეზრებელ როლის თითქოსდა თავიდან აცილების ცდილობენ, მოქმედებენ მიზნებში პრაგმატული თანხვედრის პირობით და სოლიდარობის ავტომატურად გამოხატვის გარეშე. ინტერესთა ამგვარი ერთობის მაგალითებს წარმოადგენენ ისეთი სიტუაციურ-ტაქტიკური პლატფორმები, როგორებიცაა Quad, the Abrahams Accords, I2U2.
მიუხედავად არაერთი მინუსისა, ასეთ მიდგომას, შესაძლოა, ურთიერთობათა უფრო თვითკმარ სისტემისაკენ მივყავდეთ: მისი მონაწილეები რეალისტურად აფასებენ ერთიმეორის მოლოდინს, ისე როგორც გასაგებად და მისაღებად განსაზღვრავენ კონკრეტული პოლიტიკის პრიორიტეტებს. აღნიშნული მიდგომა, აგრეთვე, შესაძლოა არის ყველაზე ეფექტიანი პასუხი საგარეო ურთიერთობებში უაზრო პოზიორობასა და რესურსების არამიზნობრივ ფლანგვაზეც.
გავლენის სფეროები: უცვლელი მოცემულობა?
უკრაინაში მიმდინარე ომის გადმოსახედიდან ევროპა 1975 წლის ჰელსინკის აქტსა და „ახალ იალტას“ შორის არჩევანის წინაშე აღმოჩნდა. აქ, თითქოსდა, ასარჩევიც არაფერია, თუმცა პროცესის სირთულეზე ღიად ჯერ კიდევ 2022 წლის თებერვლის მიუნხენის უსაფრთხოების კონფერენციაზე ითქვა. იმავე წლის 24-მა თებერვალმა კი უჩვენა, რომ დასავლეთის, კერძოდ კი აშშ-ს შემაკავებელი ზომები ევროპაში „იალტის“ განმეორების აღსაკვეთად არასაკმარისი აღმოჩნდა. პოსტსაბჭოთა სივრცის მიმართ უსაფრთხოების კუთხით დასავლური პოლიტიკის არაეფექტიანობის აღნიშვნის პარალელურად, დღეს უკვე ღიად განიხილება, თუ რამდენად განაპირობა დასავლეთის სტერეოტიპულმა მიდგომამ საქართველოს, უკრაინისა და მოლდოვის მოწყვლადობა? საკითხავი გახდა, აგრეთვე, თუ რამდენად დაგვიანდა დასავლელი პარტნიორების მიერ უსაფრთხოების ქმედითი, არსებულ მიდგომებთან შედარებით ალტერნატიული გადაწყვეტის გზების გამოძებნა და დროული რეალიზება? შესაძლებელია კი გლობალურად ურთიერთობათა ისე გადაწყობა, როდესაც ისეთი მოვლენა, როგორიცაა გავლენის სფეროები, წარსულს ჩაბარდება?
ჩვენი აზრით, გავლენის სფეროები იყო, არის და განჭვრეტად მომავალში კვლავ იქნება საერთაშორისო პოლიტიკის თანმდევი მოვლენა. არსებული სფეროებიდან ზოგი დარჩება, ზოგის მოდიფიცირება მოხდება, ხოლო ზოგიერთი კი, შესაძლოა, სრულად ჩანაცვლდეს. უკრაინის ომის დასრულების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი შედეგობრივი განმაპირობებელი სწორედ გავლენის სფეროების - ამჯერად უკვე რუსეთის ფედერაციის საზღვრებს გასწვრივ არსებულ არეალში განსაზღვრა იქნება. აკადემიურ წრეებში ამის თაობაზე დღეს შედარებით უფრო თამამად საუბრობენ; გაცილებით ფრთხილ პროგნოზს აკეთებენ პროცესში უშუალოდ მონაწილე პოლიტიკოსები და სახელმწიფო პირები.
აუცილებელია, ასევე, აღინიშნოს, რომ გავლენის სფერო არის ისეთი ადგილი თუ ადგილმდებარეობა, რომლის ფარგლებშიც ერთი დიდი აქტორი საკუთარ უპირატესობას როგორც გეოგრაფიული სიახლოვის მიხედვით, ისე ძალაუფლების ღია დემონსტრირებით ამკვიდრებს. ამგვარი უპირატესობის დამკვიდრებას ხელს უწყობს სხვა დიდი აქტორის ან აქტორთა შიში ან სურვილის არქონა, რომ მიიღონ გამოწვევა და ჩაერიონ. ასეთ თავშეკავებას ხშირად გამოწვევის განაცხადთან დაკავშირებული მაღალი რისკი თუ ხარჯი უდევს საფუძვლად.
სსრკ-ს დასრულების შემდეგ ერთგვარ გეოპოლიტიკურ ვაკუუმში აღმოჩენილი ქვეყნების ბედზე საუბრისას, ასევე, საჭიროდ მიგვაჩნია გავლენის სფეროების გადანაწილება-გადახალისებაზე რამდენიმე, შესაძლოა, მოსასმენად არცთუ სასიამოვნო გარემოებაზე აღნიშვნა. ამით ვეცდებით, თუნდაც ნაწილობრივ, ავხსნათ ის გეოპოლიტიკური ვაკუუმი, რაც პოსტსაბჭოური სივრცის მიმართ დასავლეთის მხრიდან გაბედული მოქმედებების დეფიციტს და გარკვეულ სტერეოტიპებს უკავშირდება. შეიძლება ითქვას, რომ ამავე სტერეოტიპების შედეგია ის „კომფორტის ზონაც“, რომელშიც დასავლური სამყარო ნებაყოფლობით იმყოფება სსრკ-ს ფორმალურ დაშლიდან მოყოლებული რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში.
საგულისხმოა ისიც, რომ ცივი ომის დასრულებიდან მოყოლებული, გავლენის სფეროების მიუღებლობის თაობაზე აშშ-ისა და კოლექტიური დასავლეთის მრავალი განცხადება სწორედ რომ იმ უსარგებლო ნარცისიზმის მაგალითია, რომლის შესახებაც უკვე ვისაუბრეთ. მეტიც: ცალკეული წყაროების თანახმად, ის, რასაც დღეს ზოგიერთი „რუსეთის უკანა ეზოს“ (მაშასადამე, გავლენის სფეროს) უწოდებს, რუსული ექსპანსიონისტური პოლიტიკის კვალდაკვალ დასავლური შემწყნარებლობითაც (ცალკეულ ეპიზოდებში კი პირდაპირ დათმობით) იყო გამოწვეული. დავძენთ იმასაც, რომ სსრკ-ს დაშლის შემდეგ ერთ-ერთ დასავლურ ნარატივად საბჭოთა კავშირის ერთადერთ მემკვიდრედ რუსეთის ფედერაციის აღიარება იქცა. ამას კიდევ არა უშავს, რომ არა ის გარემოება, რომ ამავე აღიარებას თან ახლდა მეზობელი ქვეყნების ე.წ. „პირობითი სუვერენიტეტის“ ელემენტი, რომელიც, ისევ და ისევ, ამ ქვეყნებზე რუსეთის დომინანტურ როლს მოიაზრებდა.
ფაქტია, რომ ახლანდელი ეტაპის რეალიების გათვალისწინებით უკვე მხოლოდ განცხადებები ან ნახევარზომები - ხსენებული კომფორტის ზონის ამა თუ იმ სახით შესანარჩუნებლად - დროსა და მიმდინარე პროცესებს აცდენილი იქნება. ამდენად, გარდაუვალია არსებული მოთხოვნებსა და რეალობასთან შესატყვისი, შედეგზე ორიენტირებული პრაქტიკული პოლიტიკა. ნებისმიერი სხვა მიდგომა წარსულიდან კარგად ცნობილ „ვინძლო“ მიზეზების განმეორებას დაემსგავსება.
კიდევ ერთი: თანამედროვე უსაფრთხოების სისტემის სტრუქტურირება არ მოითხოვს აპრიორშივე ერთი დიდი აქტორის მიერ ამა თუ იმ სფეროზე საკუთარი გავლენის საგანგებო წესით ფორმალურ დეკლარირებას, ხოლო მეორე აქტორის მიერ გავლენაზე ასევე ფორმალური უარის გაცხადებას. ასე მაგალითად, უკრაინაში ომის ერთ-ერთი პოლიტიკური შედეგი შესაძლოა გახდეს ამ ქვეყნის აშშ-ს დეკლარირებული გავლენის სფეროს მიღმა დარჩენა, რაც არ გამორიცხავს სამხედრო და უსაფრთხოების პოტენციალის განმტკიცების მიზნით დახმარების უწყვეტობას. საკუთარ თავდაცვაზე ძირითადი პასუხისმგებლობის დელეგირების ასეთი მიდგომა არამეგობრული ქვეყნის გავლენის სფეროს შესუსტების ან სულაც გაბათილების არანაკლებ ეფექტიან საპირწონედ გამოდგება. როგორც უსაფრთხოების ე.წ. ექსპერიმენტული სისტემების ნაირსახეობა, ეს ვარიანტიც შეფასების ღირსია ჩვენი ქვეყნის ეროვნული უსაფრთხოების ნიშნულის ასამაღლებლად.
ხოლო, რადგან გავლენის სფეროების განსაზღვრასა თუ გადახედვაზე - მათ შორის, აღმოსავლეთ ევროპაში გეოპოლიტიკური საზღვრების შესაძლო განახლების კუთხით - ვსაუბრობთ, თანაბრად აქტუალურია დავინტერესდეთ, თუ რამ შეიძლება განაპირობოს გადაწყვეტილების მიღება სტატუს-კვოს შეცილება/რევიზიის შესახებ. განსაკუთრებით, მაშინ როდესაც ვთანხმდებით, რომ თანამედროვე პირობებში რეალური შედეგის მიღწევის ყველაზე ოპტიმალური გზა არა უსარგებლო იდეოლოგიური კლიშეები, არამედ ინტერესთა პრაგმატული კვეთის პოვნაა. ამ მხრივ, ერთ-ერთ საკვანძო ფაქტორად დავასახელებთ არსებული თუ პოტენციური საფრთხეების სწორ იდენტიფიცირებას, ისევე როგორც მათი მართვისათვის (დაბალანსებისათვის) დამხმარე საშუალებების ფლობას. ამაზეც ორიოდე სიტყვით.
საფრთხის ბალანსირება
უდავოა, რომ ალიანსები, ისე როგორც სხვა შინაარსის სამოკავშირეო და პარტნიორული ურთიერთობები, მეტწილად, პასუხია არსებულ და სამომავლო საფრთხეებზე. აშკარაა ისიც, რომ მცირე ქვეყნისათვის საფრთხე, ძირითადად, აგრესიული სამეზობლოდან შეიძლება მოდიოდეს. შესაბამისად, მცირე ქვეყნის გასაგები სურვილია იპოვოს საყრდენი, პარტნიორი, თავისი ეროვნული უსაფრთხოების საიმედო გარანტორი. აღსანიშნია ისიც, რომ საფრთხის - იქნება იგი რეალური თუ წარმოსახვითი - დაბალანსება (ზოგან კი უხეში გზით აღკვეთა) მხოლოდ მცირე ქვეყნის საზრუნავი როდია. ეს ამოცანა თანაბრად ეხება დიდ ქვეყანას - განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ესა თუ ის მოვლენა თუ პროცესი მან საკუთარი უსაფრთხოების ინტერესების საპირისპიროდ შეიძლება მიიჩნიოს. ნათქვამის საილუსტრაციოდ ხშირად ციტირებული მაგალითია აღმოსავლეთ ევროპაში ნატოს გაფართოების ცნობილი ტალღა, რომელიც რუსეთის ფედერაციამ დასავლეთთან მიღწეული შეთანხმების თითქოსდა დარღვევად (დღესაც, ასეთი „შეთანხმების“ ირგვლივ გამომრიცხავი შეფასებები არ წყდება) და რუსული გავლენის სფეროში შეჭრის აქტად შეაფასა (აღსანიშნავია, რომ, მართალია, უმცირესობა, მაგრამ ცალკეული დასავლელი მკვლევრები ასეთ შეფასებას არცთუ უსაფუძვლოდ მიიჩნევენ).
უკრაინაში ომის კონტექსტში აგრეთვე საგულისხმოა შვედეთისა და ფინეთის გადაწყვეტილება სტატუს–კვოს შეცვლისა და ჩრდილოატლანტიკურ ალიანსში გასაწევრიანებლად განაცხადის შეტანის შესახებ, რაც წარმოქმნილი საფრთხეების გადაფასებასა და მათი დაბალანსების მცდელობას უდრის. ამავე გეოპოლიტიკურ და სამხედრო მოსაზრებას უკავშირდება ახლო აღმოსავლეთში „აბრაჰამის შეთანხმებაზე“ გამავალი ისრაელის რეგიონული პოლიტიკის ხაზი, ისე როგორც ინდოეთისა და წყნარი ოკეანეების აუზში რამდენიმე სიტუაციურ-ტაქტიკური ალიანსი (AUKUS, Quad). ეს და სხვა მაგალითები კონკრეტულ გეოგრაფიებში საფრთხეების შეფასებისა და მართვის ღონისძიებათა კომპლექსი შემდეგ ამოცანათა ერთობლიობას ემსახურება: გავლენათა სფეროების ბუნებით განპირობებული საფრთხეების დაბალანსება, უსაფრთხოების გარემოს მართვა და შემდგომი სამხედრო ესკალაციის თავიდან არიდება.
გავრცელებული აზრით, ამავე კატეგორიას განეკუთვნება რუსეთ-უკრაინის ომში კოლექტიური დასავლეთის მონაწილეობა იმ ფორმით და მასშტაბით, რომლის მოწმენიც დღეს ვართ. კერძოდ, გარკვეული დასავლური პოლიტიკურ-აკადემიური ხაზის თანახმად, კიევისადმი დასავლური მხარდაჭერა იმ სამომავლო საფრთხეების ბალანსირებას ემსახურება, რომელიც უკრაინაში ომის არასასურველი სცენარით ან საომარი მოქმედებების უკრაინის საზღვრებს გარეთ (მაშასადამე, რუსული გავლენის სფეროს განვრცობით) გადადინებით შეიძლება მივიღოთ. ასეთი განვითარების შემთხვევაში აღმოცენებული დამატებითი საფრთხეების მოთოკვისა და ალაგმვის დანახარჯი - როგორც პირდაპირი, ისე არაპირდაპირი - გაცილებით მძიმე იქნება. ამდენად, აწმყო საფრთხეები vs. მომავლის საფრთხეები და აწმყო დანახარჯი vs. მომავლის დანახარჯი რაციონალური ოპტიმიზაციასა და მართვას - შესატყვისი ფორმების ამოქმედებით - უკვე ამთავითვე მოითხოვს.
ვფიქრობთ, რომ ეს ყოველივე ოფიციალური თბილისისათვის გასათვალისწინებელია მის პარტნიორებთან ეროვნული უსაფრთხოების თაობაზე ხელშესახებ და დროულ შედეგზე ორიენტირებული კომუნიკაციის საწარმოებლად.
დაბრუნება პოლიტიკურ ეკონომიკაში?
„მესამე ქვეყნების“ გეოპოლიტიკური კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად ცალკეულმა გლობალურმა მოთამაშეებმა ახალ მიდგომად დაამკვიდრეს შეღავათიანი ეკონომიკური ჟესტებით თუ სხვა ანალოგიური ნიშნით დასაჩუქრება. აღსანიშნია, რომ „მესამე ქვეყნებიც“ ამით არანაკლები წარმატებითა და მოქნილობით სარგებლობენ. ამგვარად, აღზევებულ „რეალიზმს“ ახლა უკვე დაუფარავი მატერიალური ინტერესით ნაკარნახევი გეოპოლიტხელწერა შეემატა. პრაქტიკულად, საერთაშორისო სისტემა ფარული ტრანზაქციონალიზმიდან ღია აღებ-მიცემობის ფაზაში გადავიდა. ამ ტენდენციამ თითქოსდა შეუქცევადი ხასიათი შეიძინა და, შესაძლოა, საშუალოვადიან პერსპექტივაში ერთგვარ ნორმად დამკვიდრდეს, თუ, რა თქმა უნდა, უკვე არ არის დამკვიდრებული.
ამ გაგებით, ნიშანდობლივია გლობალურ ურთიერთობათა აღმოცენებად (უ)სისტემ(-ობ)აში ე.წ. გლობალური სამხრეთის კვაზი–ავტონომიურ პოლუსად ჩამოყალიბების მცდელობა. საკითხზე წინა სტატიებში უკვე ვისაუბრეთ, ახლა კი გამოვყოფთ ამ კვაზიავტონომიურობის ერთ დამახასიათებელ ნიშან-თვისებას - კონკრეტულ და გასაგებ ეკონომიკურ სარგებელს, როგორც საგარეო-პოლიტიკური მოქმედების მიზანშეწონილობის საზომს.
სწორედ ამ ახალი ტრენდის ანარეკლია, რომ უკრაინაში რუსეთის აგრესია გაერთიანებული ერების ფორმატში 193 ქვეყნიდან, მართალია, 141 ქვეყანამ დაგმო, მაგრამ მოსკოვის მიმართ სანქციებს მხოლოდ 33 მათგანი შეუერთდა. კიდევ უკეთესად საილუსტრაციოდ, დაახლოებით ამდენივე ქვეყანა აწვდის უკრაინას ლეტალურ იარაღს, მაშინ, როდესაც დანარჩენი მსოფლიო, რომელშიც გლობალური მოსახლეობის ორი მესამედი ცხოვრობს, თავს იკავებს ამა თუ იმ ფორმით სამხედრო დახმარებისაგან. ამ ციფრების კონსტატირება სულაც არ ნიშნავს არითმეტიკული პარამეტრით სიმართლის გაზომვის მცდელობას. არამც და არამც. ეს ციფრები მხოლოდ რეალობისათვის თვალის გასწორების მოწოდებაა ჩვენი, როგორც მცირე ქვეყნის გადმოსახედიდან.
შექმნილ ვითარებაში სარფიან სვლებს არც ის ქვეყნები იუარებენ ხოლმე, რომელთა პასუხისმგებლობა გლობალურ წეს-წყობაში მცირე ქვეყნებზე და თუნდაც რეგიონალურ ლიდერებზე გაცილებით მეტია. არ თაკილობენ მაშინაც, როცა საკუთრივ საშინაო პოლიტიკური სისტემა თუ საგარეო კავშირი მათ ამის მორალურ უფლებას, თითქოსდა, არ უნდა ანიჭებდეს. ნათქვამის კარგი ილუსტრაციაა თანამედროვე ინდოეთი, რომელმაც გეოპოლიტიკური ხაზი ღიად გაამართლა მერკანტილურ-ეკონომიკური სარგებლით (ინდოეთის „ბალანსირების აქტი“) და რაც მკვეთრად დისკონტირებული რუსული ნავთობის შესყიდვების მინიმუმ გასამმაგებით გამოიხატა.
ყოველივე ზემოთქმული გვიჩვენებს, რომ მიმდინარე პროცესები ვერ შემოიფარგლება „დემოკრატიის ავტოკრატიის წინააღმდეგ ბრძოლით“, რადგან ეს მხოლოდ ამგვარი ახსნა-ანალიზის დავიწროების, პროგნოზირებისას ახლომხედველობისა და, შედეგად, პოლიტიკის ქმნაში შეცდომების მომასწავებელია. ფაქტია, რომ თანამედროვე ეტაპი ე.წ. „უნაშთო ინტერესების“ პოლიტიკას გვთავაზობს და ეს რეალობა საღად და მშვიდად არის ასათვისებელი. ქართული მიდგომა შესატყვის ადაპტირებადუნარიანობას საჭიროებს დასახული ამოცანის - მეტი ეროვნული უსაფრთხოების, მეტი ეკონომიკური სიკეთის - მისაღწევად.
უარი პოლიტიკაში შავისა და თეთრის კონტრასტზე...
იდეოლოგიზმებით გამოწვეული კონტრასტები, რომლებიც მრავალი ათწლეულის განმავლობაში დასავლურ პოლიტიკას ახასიათებდა, თუ არ დასრულდა, მნიშვნელოვნად გადაფასდა. იმ ნიშნების მიხედვით, რომლებიც დღეს გამოიკვეთა, შესაძლებელია ვივარაუდოთ, რომ „უკიდურესობიდან უკიდურესობაში“ გადავარდნის მიდგომა სტრეს-ტესტს დაექვემდებარა, რასაც რამდენიმე წარუმატებელმა სამხედრო კამპანიამ და პოსტკოვიდური ეკონომიკის მარწუხებმა შეუწყო ხელი. ხოლო საგარეო არენაზე აქტიურ როლსა და საშინაო საჭიროებებს შორის სწორი არჩევანის გასაშუალოება გარდაუვალ დილემად იქცა.
ასეთი სწორი შუალედის პოვნაზე დასავლურ წყაროებში საკმაოდ ცხარე დისკუსია მიმდინარეობს; გამოითქმის მრავალი მოსაზრება თუ რეკომენდაცია; ისმის კრიტიკა, ზოგჯერ - რადიკალური მოწოდებების თანხლებითაც. პრობლემის ღერძი კი მაინც ისეთი ამოცანაა, როგორიც არის საშინაო ეკონომიკურ-საზოგადოებრივი მედეგობისა და განვითარების შენარჩუნება ისე, რომ მას საგარეო ურთიერთობათა სისტემაში საკუთარი წონადი პოზიციონირების საჭირო რესურსი არ მოაკლდეს. ამ ეტაპისათვის დაგროვილი გამოწვევების ფონზე, ეს განტოლება (თუ ბალანსი) არცთუ იოლი ამოსახსნელია. მაგალითისათვის, კვლავ აშშ-ს ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგიას მოვიყვანთ, რომელიც, მათ შორის, პრაგმატული მოსაზრებებით, სხვა ქვეყნებთან სიტუაციურ თუ ტაქტიკურ თანამშრომლობას არ გამორიცხავს ან, თუნდაც, პრეზიდენტ მაკრონის განცხადებას აფრიკაში საფრანგეთის მხრიდან „ბალანსირებული პარტნიორობის“ წარმოების მიზანშეწონილობაზე.
ერთი სიტყვით, პოლიტიკური ხაზის დეკლარირებული რევიზია დასავლეთის მიერ იმის აუცილებლად გააზრებას განაპირობებს, რომ: (1) სხვა ქვეყნებს შეიძლება ჰქონდეთ საკუთარი ინტერესები და (2) ისინი შესაძლებელია ყოველთვის არ ემთხვეოდეს დასავლეთის ინტერესებს. ასეთი საგამონაკლისო წესი რამდენიმე ცალკეული ქვეყნის მაგალითზე უკვე ვახსენეთ, რაც სრულიად არ ნიშნავს, რომ ეს ქვეყნები რევიზიონისტები არიან ან დასავლეთის საბოტირებას მიჰყვეს ხელი: თავიანთი გეოგრაფიულ-გეოპოლიტიკური თუ ისტორიულ-კულტურული სპეციფიკისდა გამო, პრაქტიკული პოლიტიკის ქმნაში ისინი უბრალოდ თავისებურ, მათთვის აუცილებელ ხელწერას ინარჩუნებენ.
ამდენად, სახელმწიფოთაშორის ურთიერთობაში (მათ შორის, პარტნიორებისა) გულწრფელი კომუნიკაციისა და რეალური საქმის თვალთმაქცობის გარეშე კეთებისათვის საჭიროა მინიმუმ: (1) მკაფიოდ გვესმოდეს რა არის ჩვენი და შემხვედრი ინტერესები, (2) ამ ინტერესების კვეთის ფონზე შეგვეძლოს საერთო პრიორიტეტების განსაზღვრა და (3) გვქონდეს უნარი, გულახდილად ვთქვათ, რის მიღწევაა ერთობლივად შესაძლებელი, ხოლო რისა - შეუძლებელი.
საჯარო ოპტიმიზმი და კულუარული პესიმიზმი?
გასული წლის 24 თებერვალს უკრაინაში რუსეთის აგრესიის განახლება, ერთი მხრივ, აგრესორის დასამარცხებლად საჯაროდ გამოვლენილ უზარმაზარ პრაქტიკულ ძალისხმევასა და, მეორე მხრივ, ამ ძალისხმევის სუბიექტთა შორის კავშირის სიმტკიცის გამოცდაა. ასეთ სიმტკიცეს, დღესდღეობით, სხვადასხვაგვარად აფასებენ და ეს მხოლოდ დასავლურ სანქციებს არმიერთებულ ან „ბალანსირების“ რეჟიმში მყოფი ქვეყნების პოზიციით არ არის განპირობებული.
აქ, ცხადია, უმთავრესი ამოცანა არის, რომ შეუვალი ერთობა წინ აღუდგეს რუსულ სამეზობლოში საერთაშორისო სამართლის ნორმათა გათელვას და ერთიანი სტანდარტით, ურყევი ნებითა და შედეგზე ფოკუსირებული ქმედებებით ერთი დიდი „ვალის“ სრულად (და არა სანახევროდ) გადახდას - გეოპოლიტიკურ და უსაფრთხოების ვაკუუმში მოქცეული ქვეყნების ამ ვაკუუმიდან გამოყვანას შეუწყოს ხელი.
ხოლო რაც შეეხება აგრესორს, მისი მთავარი გათვლაც ხომ მისკენ მიმართულ ერთობაში ნაპრალების მოძებნა და მეთოდური გაღრმავებაა; იგი ხომ სიმტკიცეს უსინჯავს ცივი ომის შემდგომ კომფორტს მიჩვეულ თაობებს, რომლებმაც ევროპაში მშვიდობა და სტაბილურობა სამუდამო მოცემულობად ჩათვალეს; ადამიანური სიცოცხლის გაუფასურებით კი ცდილობს დააკომპლექსოს „კონსუმერიზმით“ ნასაზრდოები ევროპელი „ბიურგერი“ და მისი ნებელობა განაიარაღოს; საბრძოლო ველზე სწრაფი წარმატების ვერ მოპოვებით იგი სხვა - გაჭიანურებული, საომარი კონფლიქტის საფეხურებრივად ზრდის ტაქტიკას მიმართავს და ამგვარად, ისევ ადამიანური სიცოცხლის გაუფასურების ხარჯზე, მის ფსიქოლოგიურ განწყობაში საჭირო გარდატეხას ცდილობს. ამავდროულად, თავისივე შიდა პოლიტიკური სისტემის ავტოკრატიულობის პირობებში საზოგადოებრივი აზრის გავლენის სიმცირე (თუკი ასეთი საერთოდ არსებობს) აგრესორს არანაირ შეფერხებას არ უქმნის ექსპანსიონისტური პოლიტიკის საწარმოებლად. დროც, მისივე გათვლით, მასზე მუშაობს და კონფლიქტის გაჭიანურებას მაქსიმალურად შეეცდება სწორედ, რომ ზემოხსენებული ერთობის თანდათანობითი და საბოლოო ჩამოშლის მიზნით.
ზემოხსენებული ამოცანის გადაჭრა, ცხადია, არ არის მარტივი. პირველ ყოვლისა, უნდა დაიჯერო, რომ შეგიძლია და ხელგეწიფება და რომ საკითხის სანახევროდ გადაჭრა ან დახანება, ან თუნდავ დროში გადანაწილება, ამოცანას ბევრად დაამძიმებს. შესაბამისად, საჯაროდ დეკლარირებული მიზნების აღსრულებას რეალიზმზე აღმოცენებული პოლიტიკური განწყობაც სჭირდება. გარკვეული მერყეობა საჭირო განწყობების მობილიზებაში პერიოდულად იჩენს თავს. რამდენიმე შესატყვისი მაგალითი ევროატლანტიკური გაერთიანების რიგებშიც მოიძებნება, სადაც საფრთხეებისადმი დამოკიდებულება მათ აღქმასა და შეფასებაში განსხვავებულობითაც აიხსნება ხოლმე. ეს, თავის მხრივ, როგორც საფრთხის წყაროსაგან გეოგრაფიული დაშორებით, ისე მასთან ისტორიული კავშირებითა თუ საქმიანი-სავაჭრო კონტაქტების ინტენსივობით (პოლიტიკური ეკონომიკის გავლენით?) განისაზღვრება. მეტიც: აღნიშნულ კონტექსტშიც კი, ბოლო ხანია, ისეთი „საგანგებო ქეისების“ შესახებ ვისმენთ, რომლებიც სულაც ცალკე საგანგებო გარჩევას მოითხოვს. მაგალითისათვის, აშშ-ში რესპუბლიკელთა რიგებში უკრაინაში ომისადმი ისეთი განწყობები შეიმჩნევა (იქნება ეს წარმომადგენელთა პალატის დონეზე თუ 2024 საპრეზიდენტო არჩევნების ჭრილში), რომლებიც, არცთუ იშვიათად, თანხვედრაში არ არის თეთრი სახლის დემოკრატ ბინადართა მიერ დეკლარირებულ კურსთან. აქ თუნდაც მომავალ საპრეზიდენტო არჩევნებში რესპუბლიკური პარტიის ერთ-ერთი შესაძლო კანდიდატის - რონი დესანტისის განცხადება რად კმარა, რომელმაც რუსეთ-უკრაინის ომი „ტერიტორიული დავის“ კატეგორიამდე დაიყვანა.
უახლოესი დრო გვიჩვენებს, შეძლებს თუ არა სისტემა დროულ ადაპტირებას, თვალთმაქცობისაგან საბოლოოდ გათავისუფლებას და არსებული საფრთხეების სამართავად სათანადო გადაწყობას. ეს ხომ, გარდა საერთაშორისო უსაფრთხოების მომავლისა, ჩვენი ქვეყნის ეროვნულ უსაფრთხოებას უკავშირდება, მის ადეკვატურად გამართვას და მიმდინარე პროცესებთან სათანადო მისადაგებას.
„ქართული ჩანიშვნები“
უკრაინაში რუსული აგრესიის განახლებამ საბოლოოდ დაუსვა წერტილი არა მარტო 1945 წლის შემდგომ გლობალური უსაფრთხოების სისტემას, არამედ ასევე მის ნაირსახეობას - ცივი ომის შემდგომ სტრუქტურას. საერთაშორისო წესრიგი, უარეს შემთხვევაში, „უწესრიგო წესრიგად“, ხოლო უკეთეს შემთხვევაში კი ჰიბრიდულ წესრიგად გადაიქცა. ამგვარი ჰიბრიდულობის ერთ-ერთი ნიშანსვეტია უსაფრთხოების სფეროში ბლოკების შექმნის მცდელობა რეგიონალური ნიშნით (ე.წ. „რეგიონალური დაქსელვა“). სავარაუდოდ, ამავე ტენდენციის თავისებური გამოძახილია იმ ქვეყნების რაოდენობის ზრდა, რომლებიც „ბალანსირების“ პოლიტიკას მისდევენ - სამხედრო კონფლიქტთან მიმართებით ერთ-ერთი მხარის მკვეთრად დაჭერის არიდებას რეგიოაალურ დონეზე მეტი კოოდინაციით. ამავე ტენდენციით აიხსნება მზადყოფნა ისეთი მსხვილი გლობალური აქტორისა, როგორიც არის აშშ, მოკლე და საშუალოვადიანი მიზნების მისაღწევად იმუშაოს არა მხოლოდ ტრადიციულ მოკავშირეებთან, არამედ ამორფულ „საშუალო ძალებთან“.
შექმნილ ვითარებაში ოფიციალური თბილისისათვის ამ ეტაპის დღის წესრიგში მოსააზრებელია: (1) სამყაროსათვის იდეალისტურ პრიზმაში ცქერის სტერეოტიპზე საბოლოოდ უარის თქმა, (2) ცივილიზებულ სამყაროსთან ერთად ფორმირებად გლობალურ „ალტერნატიულ წესრიგში“ ქართული „მეტი უსაფრთხოების“ გადაწყვეტის არაორდინალური გზების ძიება, (3) მოკავშირეებსა და პარტნიორებთან კოორდინაციით ექსპერიმენტული მოდელების იდენტიფიცირება და პრაქტიკული ასპექტების დაჩქარებული წესით განხილვა.
ამასთანავე - იდეალიზმზე წერტილის დასმის ნიშნით - ქართულ მხარეს უნდა ახსოვდეს, რომ ნებისმიერი ჰეგემონი ყოველთვის თავისი ბუნების ერთგული იქნება; რომ „დიდი ქვეყანა“ აპრიორში ვერ იქნება „ჩვეულებრივი“, ვინაიდან ეს მისი გლობალური ჰეგემონური გავლენისა და არსის საპირისპიროა. შესაბამისად, ჯანსაღ ინტერესთა სწორი თანწყობა, დომინანტურ ძალებთან თვალთმაქცობისა და უსარგებლო პოზირების გარეშე თანაარსებობა, მისაღებ „გავლენებში“ მოქცევა - ჩვენი განვითარებისათვის ერთ-ერთი წინაპირობაა. ჰეგემონიაზე საუბრისას ერთი დათქმაც ჰეგემონიის არსის უკეთ გასაგებად: იქ, სადაც „ჰეგემონია“ მისი მხრიდან რბილი ძალით განპირობებულ რეპუტაციულ გავლენას და მისდამი გასაგებ მიზიდულობას გულისხმობს, „იმპერიალიზმი“ საკუთარი გავლენის სხვებზე ძალით მოხვევას ნიშნავს. ეს არის პრინციპულ განსხვავება, რაც ქართულ მხარეს უნდა ახსოვდეს, რასაც უნდა ითვალისწინებდეს, საღად და რაციონალურად აფასებდეს.
რეგიონთან მიმართებით კი, ვფიქრობთ, რომ ქართულმა საგარეო პოლიტიკამ ყველა დასაშვები და შედეგზე ორიენტირებული კარი ღია უნდა დატოვოს. სამხრეთ კავკასიაში ერთ-ერთი წამყვანი აქცენტი „ვაჭრობის გზით სტაბილურობის“ მიღწევაზეა გასაკეთებელი. ასეთი მოქნილობა და პრაგმატულობა, ვფიქრობთ, ჩვენი ქვეყნის მოკავშირეებსა და პარტნიორებსაც გაუიოლებს რეგიონში უკეთ შეღწევას, დამკვიდრებასა და მოძლიერებას: რეგიონში, სადაც „გავლენის სფეროებით“ ოპერირება ჯერ კიდევ აქტუალურია და განჭვრეტად მომავალშიც ასეთი იქნება.
ერთი სიტყვით, ქართული ულტრა-რეალისტური, არასენტიმენტალური პოლიტიკის დროა. ამგვარი პოლიტიკის პირობებში იდეოლოგიური კლიშეებისაგან თავისუფალი ესა თუ ის ქმედება მხოლოდ ეკონომიკურად გასაგები სარგებლითა და უსაფრთხოების თვალსაზრისით მისაღები ურთიერთობებით უნდა განიზომოს.