1921 წლის 11/12 თებერვლის ღამეს, სომხეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის მხრიდან საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის სახელმწიფო საზღვრებში ომის გამოუცხადებლად შემოიჭრნენ რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული სოციალისტური რესპუბლიკის XI არმიის ნაწილები. მალე მათ სხვა მხრიდან შემოჭრილი მტერი დაემატა. კერძოდ, რუსთა ჯარი 16 თებერვალს შემოვიდა წითელი და ფოილოს ხიდებიდან, 19 თებერვალს – აფხაზეთში, ხოლო შემდეგ მამისონის უღელტეხილიდანაც.
აქვე უნდა გავიხსენოთ, რომ წინა წლის 7 მაისს, მოსკოვში ხელმოწერილი ხელშეკრულებით, რსფსრ-ის ხელისუფლებამ საქართველოს პირველი რესპუბლიკა იურიდიულად აღიარა. თუმცა ეს აღიარება კრემლში მოკალათებული იმპერიალისტებისათვის მხოლოდ დროის გაყვანის ტაქტიკას წარმოადგენდა.
საქართველოში რამდენიმე მხრიდან შემოჭრილ მტერს, რომელიც ჩვენს შეიარაღებულ ძალებს რიცხობრივად მნიშვნელოვნად აღემატებოდა, ქართულმა არმიამ გმირული წინააღმდეგობა გაუწია. მიუხედავად ამისა, მომხდურთა რიცხობრივმა სიჭარბემ მაინც თავისი გაიტანა. ამას დაემატა ისიც, რომ საქართველო ფაქტობრივად უმოკავშიროდ იყო დარჩენილი. ჩრდილო კავკასია, აზერბაიჯანი და სომხეთი უკვე გასაბჭოებული იყო, ხოლო ოსმალეთის ქალაქ ანკარაში მყოფი მთავრობა მუსტაფა ქემალ-ფაშას (მომავალში – ათათურქის) მეთაურობით - საბჭოთა რუსეთის მოკავშირე გახლდათ.
24 თებერვლის შუაღამისას, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლებამ დატოვა დედაქალაქი და ქვეყნის დასავლეთ ნაწილში გადავიდა. 25 თებერვლის შუადღეს, წითელმა არმიამ თბილისი უომრად დაიკავა.
საქართველოს ხელისუფლების წარმომადგენელთა მნიშვნელოვანმა ნაწილმა, მთავრობის თავმჯდომარის - ნოე ჟორდანიას (1868-1953) მეთაურობით, 17 მარტს დატოვა ბათუმი - უკანასკნელი ქალაქი ჩვენი სამშობლოს ტერიტორიაზე, სადაც კანონიერი ხელისუფლების იურისდიქცია ვრცელდებოდა და შავი ზღვის მეშვეობით ემიგრაციაში გაემგზავრა.
რუსეთის წითელმა არმიამ მოახდინა დამოუკიდებელი ქართული სახელმწიფოს ოკუპაცია და იძულებითი გასაბჭოება, რაც გაგრძელდა ერთ თვეზე ოდნავ მეტხანს: 11 თებერვლიდან - 17 მარტამდე. ასე რომ, საქართველოს პირველი რესპუბლიკა საბჭოთა რუსეთის ექსპანსიონისტური პოლიტიკის მსხვერპლი გახდა.
წინამდებარე ნაშრომში შევეცდებით მოკლედ მიმოვიხილოთ, თუ როგორ აისახა ზემოხსენებული ტრაგიკული მოვლენის ყველაზე მტკივნეული ეპიზოდები - საბჭოთა რუსეთის წითელი საოკუპაციო არმიის შემოჭრა საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკასა და მის დედაქალაქში, იქვე მყოფი ჩვენი ქვეყნის რამდენიმე მოქალაქის თვალით. მათ შორის იყვნენ: გერონტი ქიქოძე (1885-1960), ვლადიმერ (ლადო) ჯაფარიძე (1887-1981), გიორგი ნადირაძე (1902-1960), ლიზიკო ქავთარაძე (1905-1988), მიხეილ ქავთარაძე (1906-2008), მიხეილ კეკელიძე (1911-1996), გივი ჟორდანია (1911-2001) და სოფიო ჩიჯავაძე-კედიასი (1885-1993), რომლის მეუღლეც - სპირიდონ კედია (1884-1948) - საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის ლიდერი გახლდათ.
ამდენად, ამ მოგონებათა ავტორთა შორის იყვნენ როგორც გამოჩენილი მეცნიერები, პუბლიცისტები, მწერლები, მთარგმნელები და მხატვრები, ასევე პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწენი, რომელთაგან ორი (სოფიო ჩიჯავაძე-კედიასი და მიხეილ ქავთარაძე) შემდგომ პერიოდში ქართული ემიგრაციის ცნობილი წარმომადგენელი გახდა. ეს გამოკვლევა რვა ნაწილისაგან შედგება.
- გერონტი ქიქოძე
გამოჩენილი მწერალი, მთარგმნელი, პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწე, ეროვნულ-დემოკრატი გერონტი ქიქოძე (1885-1960) თავის მემუარებში მოგვითხრობს, თუ რა მოვლენები უძღვოდა წინ თბილისში რუსეთის სფსრ-ის საოკუპაციო არმიის შემოსვლას, რაც 25 თებერვლის შუადღისას მოხდა.
მოგონებებში ვკითხულობთ: “1921 წლის 15 თებერვალს შულავერში “საქართველოს რევოლუციური კომიტეტი” შედგა. თავის მანიფესტში მან ქართველ ხალხს აუწყა, რომ წითელი არმია მის გასათავისუფლებლად მოდიოდა. დამფუძნებელმა კრებამ კანონს გარეშე გამოაცხადა რევოლუციური კომიტეტის წევრები.
ქართული ჯარის მთავარსარდალმა, გენერალმა კვინიტაძემ, ისევე როგორც ასოცდახუთი წლის წინათ ერეკლე მეფემ, გადაწყვიტა - მთავარი ბრძოლა მოწინააღმდეგისათვის თბილისის კარიბჭესთან მიეცა. 19 თებერვალს ახლად გაღვიძებულ მოქალაქეებს უკვე შემოსმათ XI არმიის ქვემეხების გრიალი. ქართულმა არტილერიამ, რომელსაც სახელგათქმული ქართველი ოფიცრები მეთაურობდნენ, მტერს ენერგიული პასუხი გასცა. დამფუძნებელი კრების რამდენიმე დეპუტატთან ერთად სოღანლუღის ფრონტზე მივედი და სანგრები დავათვალიერე. ჯარისკაცებიც და მეთაურებიც მხნედ იყვნენ, მხოლოდ ჩიოდნენ, სურსათისა და ტყვია-წამლის მოწოდება ცუდად არის მოწყობილიო. თბილისის საწყობები კი სავსე იყო ამუნიციით... მეორე თუ მესამე დღეს, ქართული ჯარი და გვარდია შეტევაზე გადავიდა და 1500-ზე მეტი კაცი დაატყვევა. თბილისის მოსახლეობას არც რაიმე ექსცესები ჩაუდენია, არც პანიკა გამოუმჟღავნებია. ყველაზე მეტი დაბნეულობა თვით მთავრობის წევრებს ემჩნეოდათ: მინისტრები თავიანთ ადგილებზე არ ისხდნენ, ზოგიერთ მათგანს სამხედრო ფარაჯა ჩაეცვა, მხარზე თოფი გადაეკიდა და სასახლის წინ დადიოდა...
კავალერიის უქონლობის გამო ქართულმა ჯარმა ვერ შეძლო პირველი გამარჯვების გამოყენება და წითელ არმიას დრო მიეცა დაშოშმინებულიყო და თავისი რაზმები გადაეჯგუფებინა. ის მოქმედებდა არა მარტო სოღანლუღის და კოჯრის მიმართულებით, არამედ მტკვრის მარცხენა ნაპირზეც, ვაზიანის მიმართულებით. საქართველოს მთავრობამ ცნობა მიიღო წითელი ჯარის ნაწილებმა კავკასიონის მთავარი ქედი გადმოლახეს მამისონის უღტელტეხილითო. მაგრამ ეს ნაწილები იმდენად მცირერიცხოვანნი იყვნენ, რომ მათ არ შეეძლოთ გადამწყვეტი გავლენა მოეხდინათ მთავარი ფრონტის ოპერაციებზე. ამიტომ თბილისის მოსახლეობისათვის მოულოდნელი იყო ცნობა, რომ მთავრობამ და მთავარმა შტაბმა გადაწყვიტეს დედაქალაქის მიტოვება. როგორც შემდეგ გამოირკვა, ეს გადაწყვეტილება მოულოდნელი და საბედისწერო იყო ფრონტისათვის, სადაც მან დემორალიზაცია შეიტანა.
24 თებერვალს ერთ ჩემს მეგობართან ერთად, უძილო ღამე გავატარე. ქალაქის ქუჩებში საოცარი სიჩუმე იდგა. თოვლის ფანტელები უხმოდ ეცემოდნენ ქვაფენილებს. უკან ჩამორჩენილი ჯარისკაცები ჩრდილებივით მოძრაობდნენ, ზოგი მათგანი კედელზე აყუდებდა ან მიწაზე აგდებდა თავის თოფსა და სავაზნეს. ქალაქი ჩაბნელებული იყო. გათენებისას ერთ ნაცნობთან შევედი გასათბობად. მასაც უძილო ღამე გაეტარებინა. ძვირფასი ნოხები დაეზვინებინა და სინანულს გამოთქვამდა, რომ ვერ მოესწრო მათი საზღვარგარეთ გატანა.
როდესაც 25 თებერვალს, დილით, წითელი ჯარის მზვერავები ფრთხილად ქართული ჯარის სანგრებს მიახლოვებოდნენ, სახტად დარჩენილიყვნენ, რადგან იქ აღარავინ დახვედროდათ. თავის პოსტზე მხოლოდ ერთი პატარა ნაწილი დარჩენილიყო, უმთავრესად იუნკრებისაგან შემდგარი. მათ, ალბათ, ქართული ჯარის უკანდახევა უნდა დაეფარა. იუნკრებმა უკანასკნელ წუთამდე თავგანწირულად იბრძოლეს და თავიანთი ცხედრებით ამოავსეს კოჯრის მაღლობებისა და ქოროღლის სანგრები”.
გერონტი ქიქოძე აღმოჩნდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების იმ რამდენიმე დეპუტატს შორის, რომლებიც 25 თებერვალს თბილისში დარჩნენ და საოკუპაციო ჯარის შემოსვლა თავისი თვალით იხილეს. მათ შორის იყვნენ: სოციალისტ-რევოლუციონერი გრიგოლ (გიგო) ნათაძე (1878-1951), სოციალისტ-ფედერალისტური პარტიის წევრები - პროფესორი შალვა ნუცუბიძე (1888-1969), თევდორე (თედო) ღლონტი (1888-1937), და სხვები.
აქვე დავსძენთ, რომ თედო ღლონტმა უღალატა თავის თავდაპირველ მრწამსს და 1924 წელს კომუნისტურ პარტიაში შევიდა. 1926 წლის სექტემბერში, მთავრობის გადაწყვეტილების შესაბამისად, მან თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის რექტორის თანამდებობაზე შეცვალა პროფესორი ივანე ჯავახიშვილი (1876-1940), რომელიც ამ უნივერსიტეტის დაფუძნების საინიციატივო ჯგუფის ხელმძღვანელი გახლდათ. ამ პოსტზე ორწლიანი მუშაობის შემდეგ, ღლონტი მსახურობდა არაერთ საპასუხისმგებლო თანამდებობაზე და საბჭოთა ხელისუფლებისადმი ერთგულების დემონსტრირებას ახდენდა. ამის მიუხედავად, იგი როგორც “ხალხის მტერი და სამშობლოს მოღალატე” - 1937 წელს დააპატიმრეს და დახვრიტეს.
მტრის ჯარის შემოსვლა თბილისში ასევე საკუთარი თვალით იხილა ცნობილმა პოლიტიკურმა და საზოგადო მოღვაწემ მიხეილ წერეთელმა (1878-1965), რომელიც იმავდროულად მეცნიერი-აღმოსავლეთმცოდნეც გახლდათ.
საქართველოს უახლესი ისტორიის ეს ერთ-ერთი ყველაზე ტრაგიკული ფურცელი ასეა აღწერილი გერონტი ქიქოძის მოგონებებში: “შუადღისას ქალაქის მთავარ მოედანზე გავედი. იქ რამდენიმე მოქალაქეს მოეყარა თავი. შუაბაზრიდან გამოჩნდა ცხენოსანი წითელარმიელების პატარა რაზმი, რომელსაც ახალგაზრდა წოწოლაქუდიანი ოფიცერი მეთაურობდა. მას ცხენის ფეხთქვეშ ვიღაც ხნიერი დედაკაცი ჩაუვარდა და შესჩივლა:
- ქართველები რუსებს გვჩაგრავენ!
- პროვოკატორი! - უყვირა ოფიცერმა და მათრახის ტარი მოუღერა. შემდეგ მან თავისი ცხენი თვითმმართველობის შენობასთან შეაჩერა და შესძახა:
- გაუმარჯოს დამოუკიდებელ საქართველოს!
- გაუმარჯოს წითელ არმიას - უპასუხა ერთმა მსხვილმა ხელოსანმა, სომეხმა მექუდემ.
ცოტათი უფრო გვიან იმავე ცენტრალურ მოედანზე წითელი არმიის საბარგო ავტომანქანა შემოსულიყო და ქალაქის თვითმმართველობის წინ გაჩერებულიყო. მანქანიდან სიტყვა წარმოეთქვა რუს ოფიცერს. იმავე დღეს, ერთ ნაცნობ ახალგაზრდა რუსის ქალს შევხვდი. მეტისმეტად აღელვებული იყო. მან მითხრა: “მამაჩემი ბაქოში მსახურობდა, წითელი არმიის რიგებში შესულა და დღეს თუ არა ხვალ, ალბათ, საქართველოში შემოვა. მე კი მთელი ჩემი სულითა და გულით პატარა საქართველოს მხარეზე ვარ”.
შეუძლებელი იყო რაიმე ეჭვის შეტანა მის გულწრფელობაში...
ყველაზე გამოჩენილი ქართველი ინტელიგენტი, რომელიც ნოე ჟორდანიას მთავრობის ევაკუაციის შემდეგ თბილისში დარჩენილიყო, მიხეილ წერეთელი იყო... არც პოლიტიკურ მოღვაწეობას და არც ანთებული პატრიოტის ტემპერამენტს მისთვის ხელი არ შეუშლია გამოჩენილი ლინგვისტი გამხდარიყო... საოცრად გულისხმიერი მეგობარი იყო. მისი გულწრფელობა, გონებამახვილობა და ზნეობრივი სიფაქიზე სასიამოვნოს ხდიდა მის საზოგადოებას. სკეპტიციზმის მიუხედავად, მომქმედი ადამიანი გახლდათ. გულგატეხილი იყო თანამედროვე ქართველ ერზე და ხანდახან სასოწარკვეთით ლაპარაკობდა მის მომავალზე, მაგრამ უეჭველია, ქართველი ერი მას მტკივნეულად უყვარდა.
თბილისის დაკავებისთანავე წითელი ჯარის ნაწილებმა პარადი გამართეს ქალაქის მთავარ მოედანზე. მეორე დღეს, თბილისის მოსახლეობამ დიდი სამგლოვიარო პროცესია მოაწყო რუსთაველის პროსპექტზე. წინ მოჰქონდათ შავი კუბოები, რომელშიაც სანგრებიდან ჩამოტანილი ქართველ ჭაბუკთა გვამები ესვენენ, ხოლო უკან, ნელი ნაბიჯით, მდუმარე და თავჩაქინდრული ხალხი მოაბიჯებდა. ეს სანახაობა იმდენად ტრაგიკული იყო, რომ გაოცებასთან შეერთებული მოკრძალების გრძნობას იწვევდა კომუნისტებისა და წითელარმიელების რიგებში. და ახალ ადმინისტრაციას აზრადაც არ მოსვლია ამ პროცესისათვის ხელი შეეშალა. დახოცილი ქართველი მეომრები დასაფლავებული იქნენ დიდი საკათედრო ტაძრის ეზოში, სადაც ამჟამად მთავრობის ახალი სასახლის (აქ იგულისხმება ახლანდელი პარლამენტის. - ნ. ჯ.) შენობაა აღმართული.
ამ დროს, მეზობლად, ძველი სასახლის სახურავზე, უკვე წითელი დროშა ფრიალებდა, როცა სერგო ორჯონიკიძემ დეპეშით აუწყა ლენინს. რაკი თბილისი უკვე აღებული იყო, ხოლო ქართველთა ჯარი საგრძნობ ძალას აღარ წამოადგენდა, ლენინის წინადადებას ჟორდანიასთან მოლაპარაკების შესახებ არავითარი რეალური მნიშვნელობა აღარ ჰქონდა. ამისდა მიუხედავად, ახალმა მთავრობამ მაინც საჭიროდ სცნო დასავლეთ საქართველოში ქართველი ინტელიგენტების დელეგაცია გაეგზავნა ნოე ჟორდანიასთან მოსალაპარაკებლად. ამით მას, ალბათ, უნდოდა ლენინის წინაშე ფორმალური გასამართლებელი საბუთი ჰქონოდა”.
აღსანიშნავია, რომ “საქართველოს საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის” თვითმარქვია მთავრობის, ე. წ. “რევოლუციური კომიტეტის” წევრების - ფილიპე მახარაძის, მამია ორახელაშვილისა და შალვა ელიავას თხოვნით, გ. ქიქოძე, მ. წერეთელი და თ. ღლონტი გაემგზავრნენ ბათუმში გადაბარგებულ ნოე ჟორდანიასთან მოსალაპარაკებლად. ამ დელეგაციამ ჟორდანიას გადასცა ახალი ხელისუფლების შეთავაზება - დარჩენილიყო სამშობლოში, ოღონდ არაპოლიტიკურ სფეროში სამოღვაწეოდ, ხოლო არმიისა და გვარდიისათვის _ იარაღის დაყრა და წინააღმდეგობის შეწყვეტა ებრძანებინა.
გერონტი ქიქოძე იგონებდა: “წითელ არმიას წინ თითქმის არავითარი წინააღმდეგობა არ ეღობებოდა და ის ჩქარი ტემპით მიიწევდა ბათუმისაკენ, სადაც იმჟამად მთავრობა და დამფუძნებელი კრება იმყოფებოდნენ. დატყვევებულ ქართველ ჯარისკაცებს და გვარდიელებს წითელარმიელები იარაღს ჰყრიდნენ და დაუყოვნებლივ ათავისუფლებდნენ. ეს აძლიერებდა ქართული სამხედრო ძალის დეზორგანიზაციას...
ჟორდანიამ სალონ-ვაგონში მიგვიღო ბათუმის სადგურზე. სავარძელში იჯდა, მუხლებზე რბილი პლედი ჰქონდა გადაფარებული. მის კეთილშობილ სახეს უფრო დაღლილობის ბეჭედი ესვა, ვიდრე ტანჯვისა. აშკარად ეტყობოდა, რომ სულიერად უკვე დასავლეთ ევროპაში იყო... მთავრობა და დამფუძნებელი კრების დეპუტატთა ერთი ნაწილი, უმთავრესად სოციალ-დემოკრატები.., საზღვარგარეთ გაემგზავრნენ...
ლენინს ძალიან ეწყინა, რომ ქართველმა ბოლშევიკებმა ვერ შეძლეს ნოე ჟორდანიას შეთანხმებოდნენ და სერგო ორჯონიკიძეს და ბუდუ მდივანს გულისწყრომით უთხრა: „თქვენ სოციალიზმის საქმე დააზიანეთ არა მარტო საქართველოში, არამედ მთელ მსოფლიოშიო”.
ზემოთ მოყვანილი ცნობა, რომ რსფსრ-ის სახალხო კომისართა საბჭოს ანუ მთავრობის თავმჯდომარე ვლადიმირ ლენინი (1870-1924) - ნოე ჟორდანიას საქართველოში დარჩენის შემთხვევაში უსაფრთხოებას ჰპირდებოდა, დოკუმენტურადაც დასტურდება.
1921 წლის 2 მარტს, სერგო ორჯონიკიძისადმი გაგზავნილ წერილში, ლენინი აღნიშნავდა: “Гигантски важно искать приемлемого компромисса для блока с Жордания или подобными ему грузинскими меньшевиками, кои еще до восстания не были абсолютно враждебны к мысли о советском строе в Грузии”.
აქვე გთავაზობთ ამ ამონარიდის ჩვენეულ თარგმანს: “უაღრესად მნიშვნელოვანია მოინახოს მისაღები კომპრომისი შესათანხმებლად ჟორდანიასთან და მის მსგავს ქართველ მენშევიკებთან, რომლებიც ჯერ კიდევ აჯანყებამდე არ იყვნენ აბსოლუტურად მტრულად განწყობილნი საქართველოში საბჭოთა წყობილების დამყარებისადმი”.
ამრიგად, ლენინის დავალებით ჟორდანიასთან გამართული მოლაპარაკება უშედეგოდ დასრულდა. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლების წევრთა დიდი ნაწილი, თვით ნოე ჟორდანიას მეთაურობით, ემიგრაციაში გაემგზავრა.