ქართული ემიგრაციის თვალსაჩინო წარმომადგენელი, პუბლიცისტი, პოეტი, ეროვნულ-დემოკრატი მიხეილ ქავთარაძე (1906-2008), რომელიც 1917 წლის შემოდგომიდან თბილისის I გიმნაზიაში სწავლობდა, თავის მოგონებებში საყურადღებოდ აღწერს, თუ როგორ ემოციებს აღძრავდა მოზარდ თაობაში საქართველოს სახელმწიფოებრიობის აღდგენა და ბრძოლა მისი დაცვისათვის, რომელიც სამ წელიწადს გრძელდებოდა.
მიხეილ ქავთარაძე იგონებდა: “როდესაც დამოუკიდებლობა გამოცხადდა, მე ძლიერ გახარებული ვიყავი და თეთრწვერა ლამაზი მოხუცი ჟორდანია ამის ავტორად მიმაჩნდა... მახსოვს და ჩემთვის უბედნიერეს დღედ მიმაჩნია, როდესაც დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ ჟორდანიამ რუსთაველის პროსპექტზე თეთრი ვარდებით შემკულ ორ წყვილ თეთრცხენებშებმულ ეტლით ჩაიარა მთავრობის სასახლიდან რუსთაველის გამზირის ბოლომდე. ეს ჭაღარა მოხუცი - ერეკლე მეფის, თამარის და დავით აღმაშენებლის შთამომავლად თუ არა, მათი საქმის გამგრძელებლად მიმაჩნდა...
ჩემზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა კოტე მაყაშვილის ნათესავის, იუნკერი მაყაშვილის დასაფლავებამ. იგი მოკლულ იქნა 1920 წელს, იუნკერთა სკოლაზე კომუნისტების თავდასხმისას. წესის აგება მაშინ ჩვენი გიმნაზიის გვერდით მდგომ რუსული სტილის ტაძარში ხდებოდა... ისე მოხდა, რომ კუბოს აწევისას, მე სულ პირველ რიგში აღმოვჩნდი და თითქმის გვერდით ვუდექი მაყაშვილის დედას, როდესაც ნოე ჟორდანიამ სამძიმრის თქმით ხელი ჩამოართვა. განურჩევლად იმისა, თუ რა აზრის ვიყავი მაშინ ჟორდანიაზე, ამ სურათმა ჩემზე დაუვიწყარი შთაბეჭდილება დატოვა”.
ზემოხსენებული კოტე (კონსტანტინე) მაყაშვილი (1875-1927) იყო პოეტი და საზოგადო მოღვაწე, საქართველოს მწერალთა კავშირის დაარსების ინიციატორი და მისი პირველი თავმჯდომარე.
მიხეილ ქავთარაძის მემუარებში საინტერესოდ არის გადმოცემული 15 წლის ჭაბუკის თვალით დანახული ტრაგიკული მოვლენა - 1921 წლის თებერვალში გაჩაღებული რუსეთ-საქართველოს ომი და ოკუპანტთა ჯარის თბილისის შემოსვლა.
მოგონებებში ვკითხულობთ: “რუსეთის თავდასხმაც მოხდა... მახსოვს, როგორ გაიარა ფრონტისკენ მიმავალმა სამხედრო სკოლამ (იუნკერთა). ხალხი მათ ოვაციებით აცილებდა. ცოტა ხნის შემდეგ, ფრონტი ისე მოახლოვდა, რომ მთელი დღისა და ღამის განმავლობაში, მართალია, კანტიკუნტად, მაგრამ გამუდმებით ზარბაზნების ხმა ისმოდა. ვერ ვიტყვი, სასოწარკვეთილება და შიში თუ სუფევდა ჩემ გარშემო. მე კი პირადად სრულებითაც არ მოველოდი დამარცხებას, თუმცა ამის შესაძლებლობაზე ლაპარაკი ხშირად მესმოდა. სკოლაში გამოგვიცხადეს, მებრძოლების გასამხნევებლად ამანათები უნდა გავუგზავნოთო. დაუყოვნებლივ მთელმა მოწაფეობამ დაიწყო ამანათების მიტანა.
მინდა მკითხველს მივაწოდო ერთი რამ საუბარი, რომელიც მე ჩვენს სუფრასთან გავიგონე და მაშინდელი გაკვირვების გამო, შინაარსი დღემდე დამამახსოვრდა. სუფრას უჯდა ერთი პოლკოვნიკი არტილერიისა, გვარად კიზირია. იგი ფრონტიდან იყო მოსული, მაგრამ საკვირაო ჩოხა ეცვა, მოვერცხლილი ქამარ-ხანჯლით და სამხედრო სამხარულებიც ჩოხაზე ეკერა. იგი ამბობდა:
- ფრონტი ჩვენთან ისე ახლოა, წარმოიდგინეთ ასეთი საშინელება, რომ მოისურვონ, ყოველ წუთს შეუძლიათ მათ ოპერა დაგვინგრიონ, - ამასთან აკავშირებდა ქართული ჯარის გამოუვალ მდგომარეობაში ყოფნას.
მისმა სიტყვებმა საშინლად გამაკვირვა. ვფიქრობდი, როგორ შეიძლება ოპერის დანგრევაზე ტირილი, თუ ქვეყანას საშიშროება მოელის-მეთქი.
მეორე სტუმარმა კიდევ “უკეთესი” რამ სთქვა:
- ღმერთო, არ ვიცი როგორ მოვიქცე, მე ჩემს მოვალეობად მიმაჩნია, მებრძოლთა შორის ვიყო, მაგრამ რა ვუყო, წვრილშვილის პატრონი ვარ.
ამანაც გამაკვირვა, მაგრამ არა ისე, როგორც ეს დღეს მაკვირვებს. ახლა თავს ვეკითხები, ამ ქართველებს ესმოდათ კი, თუ რასა როშავდნენ?! იქნებ ეს საერთო მოვლენა არც იყო, მაგრამ ასეთი რამ გავიგონე...
რუსთაველის პროსპექტზე, რომლის მზიანი მხარეც მოსეირნე ხალხით იყო გაჭედილი, ერთმა მხედარმა, რომელიც აქ, საფრანგეთში გავიგე, იუნკერი მიხეილ დადიანი ყოფილა, ცხენი ჩამოაქროლა და ხმამაღლა ყვიროდა:
- მტერმა ზურგი გვიჩვენა, გაუმარჯოს ჩვენს ჯარს!
მოსეირნეები მას ტაშით აცილებდნენ...
სკოლაში ამბავი მოგვივიდა - ფრონტზე მარო მაყაშვილი მოკლესო. მაროც კოტე მაყაშვილის ასული იყო. მოწაფეები ამ ამბავმა ძლიერ დაამწუხრა.
თბილისის დატოვება ყველასათვის მოულოდნელად მოხდა. მე პირადად შუაღამისას გავიგე... ფანჯარა გავაღე და ვხედავდი, ჯარის სხვადასხვა ნაწილები როგორ მიდიოდნენ ვაკის მიმართულებით. დილით კი ქალაქში სრული სიჩუმე იყო...
ჩვენი სახლის გვერდითა სახლში საპურე იყო. წინ ცარიელი ავტომობილი იდგა, რომელსაც პურით ტვირთავდნენ. ამ დროს, როდესაც მანქანა უკვე სავსე იყო, მანქანის გარშემო ჩოჩქოლი ატყდა. მძღოლს ფრონტისაკენ უნდა წაეღო ის პური. თავშეყრილი ხალხი გაჰყვიროდა:
- ფრონტზე პური ვის უნდა წაუღო, ჯარმა ფრონტი დატოვა.
ვიღაცამ დაიძახა:
- ეგ მაგან მშვენივრად იცის, თვითონ უნდა გაყიდოს პური.
ხალხი მანქანას მიესია. ყველა სხვადასხვა მიმართულებით მირბოდა იღლიებში ამოჩრილი პურით...
შუადღე მოწევნილი იყო, წითელი ჯარის ნაწილები რომ გამოჩნდნენ. რუსთაველის პროსპექტი მთლად ცარიელი იყო. საიდან იყო, საიდან არა, რაც რუსთაველის პროსპექტზე მცხოვრებთ რუსი გორნიჩნები და კუხარკები ჰყავდათ, ქუჩაში გამოეფინნენ და ჯარისკაცებს კოცნიდნენ.
ნაშუადღევი იყო, მთავრობის სასახლესთან, რომელიც ოპერის გვერდით მდგომ კადეტთა კორპუსის ყოფილ შენობაში იყო მოთავსებული, ხალხის გროვა შევნიშნე. შემდეგ სახლის სახურავზედ გამოჩნდნენ ვიღაცეები. ისინი ქართულ დროშას ხსნიდნენ, რომ მის ნაცვლად რუსული წითელი დროშა აღემართათ. ჩემს გაკვირვებას საზღვარი არ ჰქონდა, როდესაც ამის მოქმედთა შორის ჟორდანიას რუსი მეეტლე ვიცანი”.
აქვე დავსძენთ, რომ ამ მოგონებაში მოხსენიებული კოტე მაყაშვილის ასულმა მარომ (1902-1921) 19 წლის ასაკში თავისი უმანკო სიცოცხლე გმირულად შესწირა საქართველოს დამოუკიდებლობის დაცვისათვის ბრძოლას.
რაც შეეხება ზემოხსენებულ მიხეილ დადიანს (1899-1970), ის გახლდათ ვაჟი თავად ნიკოლოზ (კოკი) ნიკოლოზის ძე დადიანისა (1879-1939), რომელიც დედის _ თამარ შერვაშიძის მხრიდან იყო შვილიშვილი აფხაზეთის მთავრისა მიხეილ შერვაშიძისა (1806-1866), რომელიც 1822-1866 წლებში მთავრობდა. მიხეილ დადიანის და იყო ბაბო (ვარვარა) ნიკოლოზის ასული დადიანი-მასხარაშვილისა (1903-2001). მიხეილ დადიანი მსახურობდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შეიარაღებულ ძალებში, ხოლო ემიგრაციაში წასვლის შემდეგ - პოლონეთის არმიაში (1921-1939), სადაც კავალერიის ოფიცრად ირიცხებოდა.
მეექვსე ნაწილი - მიხეილ კეკელიძე