მწერალმა და მეცნიერმა მიხეილ სევერიანეს ძე კეკელიძემ (1911-1996), რომელიც აკადემიკოს კორნელი კეკელიძის (1879-1968) ძმისწული გახლდათ, თავის მემუარებში გარკვეული ადგილი დაუთმო საქართველოს ოკუპაციაზე მსჯელობას, რომელიც ათიოდე წლის ასაკში საკუთარი თვალით იხილა და განიცადა.
მიხეილ კეკელიძე იგონებდა: “იმ წელს ზამთარი მთელ საქართველოში ძალიან ცუდი იყო. ცუდი იყო თბილისშიც: თოვლ-ჭყაპი, ხანდახან სუსხიანი ქარი, მოსალოდნელზე მეტი ყინვა-სიცივე. ხალხი უმთავრესად სახლებში იყო შეყუჩული და თავიანთი საყოფაცხოვრებო საჭირბოროტო საკითხებით გახლდათ დაკავებული.
თებერვლის პირველ რიცხვებში ჩვენთან მოვიდა ბიძაჩემი ანდრო კეკელიძე, რომელიც დამოუკიდებელი საქართველოს სამხედრო პროკურატურაში მსახურობდა და შემაშფოთებელი ამბავი მოიტანა:
- არის ნიშნები, რომ რუსი ბოლშევიკები სომხეთ-აზერბაიჯანის მხრიდან ჩვენს საზღვრებთან ჯარებს თავს უყრიან.
მამაჩემის კითხვაზე - მოსალოდნელია თუ არა ომი, გვიპასუხა:
- დანამდვილებით არ ვიცი. რუსეთთან ჩვენ სამშვიდობო ხელშეკრულება გვაქვს დადებული და რა განზრახვით აქტიურობენ, ჯერ ვერაფერს ვიტყვი. ჩვენი დაზვერვის ცნობით, ჯარებს რომ საზღვრებთან თავს უყრიან, ეს კი ფაქტია.
სამიოდე დღის შემდეგ ისევ მოვიდა, სამხედრო ტანსაცმელი ეცვა (ის ოფიცერი იყო) და თქვა: - ალბათ ომი მოგვიწევს.
მაშინ მე ცხრა-ნახევარი წლისა ვიყავი და რაც დამამახსოვრდა და რაც განვიცადე, იმას მოგახსენებთ.
10 თუ 11 თებერვალს რუსეთმა პროვოკაციული საბაბით ჩვენს წინააღმდეგ ომი დაიწყო (თითქოს “აჯანყებული” ქართველების დასახმარებლად). აქამდე სახლებში შემყუდროებული ხალხი გარეთ გამოვიდა, აღელვებული, შეშფოთებული იყო და ცდილობდა, ახალი ამბები გაეგო. უკვე ყველამ იცოდა, რომ რუსის ჯარს წინ მოუძღვოდნენ: ს. ორჯონიკიძე, ფ. მახარაძე, შ. ელიავა, ბ. მდივანი, მ. ორახელაშვილი, კ. ცინცაძე და ქართველი ხალხის სხვა მოღალატენი, ჩვენი სამშობლოს გამყიდველნი.
მაშინვე გავრცელდა ოთხსტრიქონიანი ლექსი:
საქართველომ გამოზარდა
ოთხი მოღალატე შვილი:
მახარაძე, ელიავა,
ბუდუ, ორახელაშვილი.
ყველგან ისმოდა ჟორდანიას, გენერლების: ოდიშელიძის, კვინიტაძის, მაზნიაშვილის, აგრეთვე გვარდიის სარდლის ვალიკო ჯუღელისა და სხვათა სახელები. ხალხში განსაკუთრებული სიხარული გამოიწვია მთავარსარდლად გენერალ კვინიტაძის დანიშვნამ. რატომღაც ყველანი დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ ახალი მთავარსარდალი ბოლშევიკების არმიას დაამარცხებდა...
ერთ დღეს, მამამ თან წამიყვანა. რუსთაველის პროსპექტზე, დაახლოებით იმ ადგილას, სადაც ახლა კავშირგაბმულობის სახლია, სააფიშო მრგვალი ბოძი (ქვითკირით ნაშენი) იდგა. ხალხი შეჯგუფულიყო და ახალგამოკრულ კარიკატურას უყურებდა. მასზე გამოსახულნი იყვნენ ლენინი და ტროცკი, რომლებიც ერთმანეთს თავში სტაფილოს ურტყამდნენ... მივედით ჩვენც. უცებ ვიღაცამ მამას ხელი ხელში მოჰკიდა და ჰკითხა:
- მოგწონს სევერიანე?
- ოჰ, კოლია, გამარჯობა! უცებ ვერ დაგინახე. ნახატი კარგია. ვინ გააკეთა?
- ჩემი ნახელავია. სხვა კარიკატურებიც უკვე გამოაკრეს.
ამ დროს პროსპექტზე ჩამოატარეს ორმოცამდე ტყვე რუსი ბოლშევიკი ჯარისკაცი. მათში ბევრს სამხედრო ტანსაცმელი არ სცმია. ტყავის “ტუჟურკები”, ტყავის ქუდი, გალიფე და ჩექმები. აი, ეს იყო ზოგიერთი მათგანის სამოსი. ახლა რომ ვფიქრობ, ესენი “კომისრები” და “აგიტატორები” გახლდნენ. მათ ბადრაგად გვარდიელები მიჰყვებოდნენ.
ბოლშევიკების დანახვაზე ჩემთვის უცნობმა კარიკატურისტმა ჩაილაპარაკა:
- დედა გეტირებათ, თქვე ძაღლიშვილებო!
ლაპარაკით გაჰყვნენ სამხედროებს ტაძრისაკენ (“სობორო”). დავინახეთ, მთაწმინდის ფერდობს ქართველ ჯარისკაცთა მწკრივები მიჰყვებოდა. ეტყობოდა, გზას იმოკლებდნენ კოჯორ-ტაბახმელისაკენ...
25 თებერვლამდე სამი დღით ადრე მამა ფრონტზე წავიდა. წავიდა მოხალისედ რამდენიმე მეგობართან ერთად. ნაბდისაგან შეკერილი სახელოებიანი პალტო ჩაიცვა, ჯიბეში თავისი “ბრაუნინგი” ჩაიდო და დამშვიდობებისას გვითხრა - მალე გნახავთო. მართლაც ასე მოხდა. ორი დღის შემდეგ უკანვე დაბრუნდა. დედაჩემის შეკითხვაზე, თუ რა მოხდა, თქვა:
- სადახლოში ჩავედით, მაგრამ უფროსმა ოფიცერმა არ მიგვიღო, - ფრონტი გარღვეულია, ჯარი უკან იხევს და აბა, თქვენ სად უნდა გაგანაწილოთო. ისე კი, დიდი მადლობა მამულიშვილური გრძნობის გამოჩენისათვის, მაგრამ განა მადლობისათვის მივდიოდით?...
მამაჩემს ჩემი “შემოქმედების” პირველი ნაცოდვილარი წავაკითხე:
გაუმარჯოს ჟორდანიას,
გაუმარჯოს მინისტრებსა,
გაუმარჯოს საქართველოს
მებრძოლ გმირებს, ვაჟკაცებსა...
ეს ისე, სხვათა შორის, ჩემი მაშინდელი განწყობილების გადმოსაცემად.
ფრონტი კი დედაქალაქს უახლოვდებოდა. ტაბახმელა-კოჯრის მიმართულებით გააფთრებული ბრძოლებისას ქვემეხების გრიალი უკვე ისმოდა ქალაქში... ჩვენი ქუჩის ქართველი მოსახლეები შეშფოთებით იყრიდნენ თავს გარეთ, ლაპარაკობდნენ, ვარაუდობდნენ და ბჭობდნენ, თუ რითი დამთავრდებოდა ეს ბრძოლები.
ერთ დღეს დედაჩემი ნამტირალევი მოვიდა. ახლანდელი უზნაძის ქუჩაზე რომ მეორე საავადმყოფოა, იქ ყოფილიყო ერთი ნათესავის სანახავად... ასეთი რამ გვიამბო:
- საავადმყოფოს ეზოდან ბრძოლებში დაღუპული ჩვიდმეტი ჯარისკაცის კუბო გამოასვენეს. შავით მოსილი ქალების, კაცებისა და ბავშვების მრავალრიცხოვანი პროცესია მიაცილებდა. საშინელება იყო, ჰკიოდნენ: “მამა”, “ძმაო”. ვერ გავუძელი ქალების მოთქმას. ბევრი ვიტირე.
მძიმე დუმილი ჩამოვარდა. მეტი არავის არაფერი უთქვამს. საქმე რომ ცუდად იყო, ეს უკვე აშკარად იგრძნობოდა.
24 თებერვალს ხმა გვარცელდა: მთავრობა თბილისიდან წავიდაო. ზოგს სჯეროდა, ზოგს არა, მაგრამ სინამდვილე აღმოჩნდა”.
ზემოთ მოყვანილ ამონარიდში მოღალატეებად მოხსენიებულნი არიან საქართველოს დასაპყრობად მოვლენილი რუსთა ჯარის თანმხლები ქართველი მეგზურნი, ბოლშევიკური პარტიის აქტივისტები: სერგო (გრიგოლ) კონსტანტინეს ძე ორჯონიკიძე (1886-1937), ფილიპე იესეს ძე მახარაძე (1868-1941), შალვა ზურაბის ძე ელიავა (1883-1937), ბუდუ (პოლიკარპე) გურგენის ძე მდივანი (1877-1937), მამია (ივანე) დიმიტრის ძე ორახელაშვილი (1881-1937) და კოტე (ალიპი) მაქსიმის ძე ცინცაძე (1887-1930), რომლებმაც ჩვენი ქვეყნის იძულებითი გასაბჭოების შემდეგ, ახალ ხელისუფლებაში მაღალი თანამდებობანი დაიკავეს.
მემუარებში ასახულია, თუ თბილისის სხვადასხვა ეროვნების მოქალაქეთაგან ვინ როგორი განწყობით ეგებებოდა საბჭოთა რუსეთის საოკუპაციო არმიას, რომელიც დედაქალაქში საქართველოს კანონიერი მთავრობის გახიზნვის მეორე დღესვე შემოვიდა.
მიხეილ კეკელიძე იხსენებდა: “25 თებერვალს წითელი ურდოები თბილისში შემოვიდნენ. დაახლოებით თორმეტ თუ პირველ საათზე, ყოფილ ანდრეევის (ახლა თევდორე მღვდლის სახელობის) ქუჩაზე, იქ, სადაც შერემეტევის ქუჩა (ახლა ვახუშტი ბაგრატიონის სახელობის) ანდრეევის ქუჩას ჭრის, გამოჩნდა რუსის ჯარი. ქუჩის ბოლოს მაშინ მინდვრები იყო და იქ დასაბანაკებლად მიდიოდა. ხალხი გარეთ გამოვიდა და უყურებდა მათ, ქართველები - ბოღმით სავსენი, რუსები - სიხარულით და ტაშის ცემით.
რუსმა ქალებმა ვედროებით წყალი და საჭმელები გამოიტანეს და მოღიმარნი სთავაზობდნენ რუს ჯარისკაცებს, რომლებსაც ძაბრის მსგავსი ქუდები ეხურათ. ისინიც გაბღენძილნი, ამაყად გამოიყურებოდნენ.
მაყურებელთა შორის მეც ვიყავი. ჩემ გვერდით მეზობელი სახლის ერთი მცხოვრები – ვასია დაროვსკი, ასე 20-22 წლისა, წინ ამეყუდა. ტაშს უკრავდა და ყვიროდა:
- და ზდრავსტვუეტ როდნაია როსსია!
მერე მე მომიბრუნდა:
- უბირაიტეს ოტსიუდა, კატიტეს ვ კუტაისი! ტიფლის ნაშ!
შინ შემოვედი და მამას ვუამბე ეს ეპიზოდი. მან მკითხა:
- შენ რა ჰქენი?
- რა უნდა მექნა?
- უნდა გაგერტყა.
- ის დიდი იყო.
- მაინც უნდა გაგერტყა. ქვა აგეღო და თავში გეთხლიშა, შე მამაძაღლო!
გულმოსული მეორე ოთახში გავიდა.
ქართველობა გლოვობდა. გლოვა იყო ჩვენს ოჯახშიც. მტერმა თბილისი აიღო და დასავლეთისაკენ მიიწევდა. კარგად ვერ გამეაზრებინა, მაგრამ ალღოთი ვგრძნობდი, რომ რაღაც ძვირფასი, ყველაფერზე უფრო ძვირფასი რამ დავკარგეთ”.
ცდილობდა რა, ახსნა მოეძებნა საქართველოს პირველი რესპუბლიკის დამარცხების მიზეზებისათვის, მიხეილ კეკელიძე თავის საინტერესო მემუარებში შენიშნავდა: “1921 წლის თებერვალი ჩემს უფროს თაობას, ჩემს თაობას და შემდგომ თაობასაც მძიმე ტკივილად დააჩნდა. თბილისის დატოვებამ ხალხი სასოწარკვეთილებაში ჩააგდო. ბევრი უკმაყოფილებას გამოთქვამდა მთავრობის მიმართ. ზოგჯერ გაიგონებდით:
- ქალაქი უბრძოლველად ჩააბარეს მტერს, გაიქცნენ და თავს უშველეს.
- ჩვენ ჯალათების ხელში დაგვტოვეს, თვითონ კი წავიდნენ.
- რას აკეთებდა ჯარი, რას აკეთებდა გვარდია? რატომ ვერ შეაჩერეს მტერი?
რამდენად სწორია ეს საყვედურები, არ ვიცი, მაგრამ ვიცი, რომ ჯარიც და გვარდიაც, იუნკრებიც თავდადებულად, თავდაუზოგავად იბრძოდნენ, ხოლო, თუ რატომ ვერ შეაჩერეს მტერი, ჩვენს მაშინდელ სამხედრო ხელმძღვანელობასა და მთავრობას უნდა ვკითხოთ...
პირადად ჩემი შეხედულებით, მტერმა რიცხვით დაგვჯაბნა. ისინი გვიტევდნენ არა მარტო სამხრეთიდან და აზერბაიჯანიდან, არამედ მამისონის უღელტეხილიდან და სოხუმის მხრიდანაც. ძნელი იყო ყოველი მხრივ გამკლავება”.
საყურადღებოდ მიგვაჩნია მიხეილ კეკელიძის მემუარებში მოყვანილი ცნობები ნოე ჟორდანიას შესახებ, რაც ამ პიროვნების მიმართ იმდროინდელი ქართული საზოგადოების ძირითადი ნაწილის განწყობას ამჟღავნებს: “მისი ხსენება ჩვენს ოჯახში, მთელ საქართველოშიც ხშირი იყო. მასში ქართველი ხალხი თავისუფალი საქართველოს სიმბოლოს ხედავდა და არა პარტიულ მოღვაწეს. მეც, მთელი ჩვენი ოჯახიც, ალბათ ქართველთა დიდზე-დიდი უმრავლესობაც, კიდევ ვიმეორებ, მასში საქართველოს თავისუფლების სიმბოლოს ხედავდა და ამიტომაც უდიდეს პატივს სცემდა...
მახსოვს, როცა ჩვენს ოჯახში მამა თავის მეგობრებს ვახშამზე იწვევდა (ეს უკვე თავისუფლების დაკარგვის შემდეგ), სტუმრები ერთხანს პოლიტიკაზე ლაპარაკს გაურბოდნენ, მაგრამ რამდენიმე ჭიქის შემდეგ ნელ-ნელა იწყებდნენ ღიღინს:
მიყვარს ვარდი, მიყვარს ია,
მიყვარს ნოე ჟორდანია.
გაზაფხულზე მოვა ია,
მას მოჰყვება ჟორდანია.
შემდეგ საქართველოში გაზაფხულზე ბერჯერ მოვიდა ია, მაგრამ, სამწუხაროდ, ჟორდანიას ჩამოსვლა არ ღირსებია, ისე დალია სული უცხოეთში”.